نمایش مبدأ برای کرج

'''کرج''' ({{آوانگاری|kæˈɾædʒ}})<ref name="wp-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.wikipedia.org/wiki/کرج|عنوان=کرج|ناشر=ویکی‌پدیای فارسی|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>، نام شهری در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز و مرکز استان البرز، ریشه‌ای کهن در زبان‌های ایرانی دارد که به موقعیت جغرافیایی، پوشش گیاهی و ویژگی‌های طبیعی منطقه بازمی‌گردد. بر اساس منابع زبان‌شناختی و تاریخی، واژه «کرج» از دوران پیش از اسلام وجود داشته و در متون اسلامی به اشکال مختلفی مانند «کرج ابودلف» یا «آستانه» ثبت شده است.<ref name="iranica-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.iranicaonline.org/articles/karaj-city-modern-city/|عنوان=KARAJ i. Modern City|ناشر=Encyclopædia Iranica|تاریخ=۲۰۱۰-۱۲-۱۵|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=انگلیسی}}</ref><ref name="hodud-alalam">{{یادکرد کتاب|عنوان=حدود العالم من المشرق الی المغرب|نویسنده=نویسنده ناشناس|ترجمه=منوچهر ستوده|ناشر=ستوده، منوچهر|سال=۱۳۷۵|شابک=۹۶۴-۳۴۳-۱۶۶-۹|صفحه=۱۷۸|زبان=فارسی}}</ref> پژوهش‌های واژه‌شناختی نشان می‌دهد که این نام نه تنها توصیفی از محیط فیزیکی (مانند رودخانه و کوهستان) است، بلکه ممکن است به جنبه‌های فرهنگی و مذهبی نیز اشاره کند.<ref name="dehkhoda-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://vajehyab.com/dehkhoda/کرج-10|عنوان=معنی کرج|ناشر=لغت‌نامه دهخoda|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> با این حال، هیچ نظریه‌ای به طور قطعی پذیرفته نشده و بحث‌ها بر پایه شواهد باستان‌شناختی، متون کهن و تحلیل‌های زبانی ادامه دارد.<ref name="shahrgon-etym">{{یادکرد وب|نشانی=https://shahrgon.com/2021/90350/|عنوان=بررسی ریشه نام شهر کرج|ناشر=شهرگون|تاریخ=۲۰۲۱-۰۳-۰۸|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>

== واژه‌شناسی ==

===نظریه‌های واژه‌شناختی===
نظریه‌های ریشه‌شناختی نام کرج را می‌توان بر اساس منابع تاریخی و زبان‌شناختی به دسته‌های زیر تقسیم کرد. این نظریه‌ها اغلب بر پایه متون پهلوی، اوستایی و فارسی میانه استوارند و با موقعیت جغرافیایی کرج در کنار رودخانه کرج و دامنه‌های البرز همخوانی دارند.<ref name="parsiwiki-etym">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.parsi.wiki/fa/wiki/357559/کرج|عنوان=معنی کرج|ناشر=پارسی ویکی|تاریخ=۲۰۲۵-۱۰-۲۷|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>

*'''نظریه «کر + ج» (سوی جریان آب)''': بر اساس این تفسیر رایج در منابع معاصر، «کر» به معنای «سوی» یا «جهت» و «ج» مخفف «جوی» یا «جریان» است، که نام را به «کنار رودخانه» یا «سوی جریان آب» می‌رساند. این نظریه در [[لغت‌نامه دهخدا]] و فرهنگ‌های محلی ذکر شده و با موقعیت کرج در حاشیه رودخانه کرج سازگار است.<ref name="dehkhoda-karaj" /><ref name="abadis-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://abadis.ir/fatofa/کرج/|عنوان=کرج - معنی در دیکشنری آبادیس|ناشر=آبادیس|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="karajinsta-etym">{{یادکرد وب|نشانی=https://karajinsta.blog.ir/1393/09/24/ریشه-یابی-نام-کرج|عنوان=ریشه‌یابی نام کرج|تاریخ=۱۳۹۳-۰۹-۲۴|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> پژوهشگرانی مانند محمدعلی نصیحت این ریشه را به واژه‌های پهلوی مرتبط می‌دانند.<ref name="nasehat-etym">{{یادکرد کتاب|عنوان=جغرافیای تاریخی البرز|نویسنده=محمدعلی نصیحت|ناشر=انتشارات دانشگاه تهران|سال=۱۳۸۰|صفحه=۴۵-۴۷|شابک=۹۶۴-۰۳-۵۶۷۸-۹|زبان=فارسی}}</ref>
*'''نظریه «کرژ» یا «کوهپایه»''': در برخی متون جغرافیایی، «کرج» از «کرژ» به معنای «کوهپایه» یا «دامنه کوه» مشتق شده، که به موقعیت شهر در جنوب البرز اشاره دارد. این تفسیر در کتاب‌های تاریخی مانند [[معجم البلدان]] یاقوت حموی و منابع قاجاری آمده و توسط جغرافی‌دانان معاصر تأیید شده است.<ref name="yaqut-mojam">{{یادکرد کتاب|عنوان=معجم البلدان|نویسنده=یاقوت حموی|ناشر=دار صادر|سال=۱۳۷۵|صفحه=۲۹۸|شابک=۹۶۴-۷۶۱۳-۰۵-۲|زبان=فارسی}}</ref><ref name="amag-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://amagestate.com/معرفی-شهر-کرج/|عنوان=آشنایی با شهر کرج|ناشر=آماگ|تاریخ=۲۰۲۵-۰۵-۱۲|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> این نظریه با شواهد باستان‌شناختی تپه‌های اطراف کرج همخوانی دارد.<ref name="tepe-khurvin">{{یادکرد ژورنال|نشانی=https://journals.iau.ir/article_701645.html|عنوان=کاوش‌های باستان‌شناسی تپه مردآباد کرج|ژورنال=مجله باستان‌شناسی دانشگاه آزاد|سال=۱۳۹۸|صفحه=۱-۲۰|زبان=فارسی}}</ref>
* '''نظریه ریشه اوستایی/پهلوی (kara یا جنگل‌دار)''': برخی زبان‌شناسان، نام را از واژه اوستایی «کَرَ» (kara) به معنای «جنگل» یا «منطقه جنگلی» می‌دانند، که به پوشش گیاهی انبوه البرز در دوران باستان اشاره دارد. این تفسیر در [[اوستا]] (به عنوان رودخانه «گَرُودَ») و متون پهلوی مانند [[بندهشن]] دیده می‌شود و توسط پژوهشگرانی مانند ابراهیم پورداوود بررسی شده است.<ref name="avesta-garuda">{{یادکرد کتاب|عنوان=اوستا|نویسنده=ابراهیم پورداوود|ناشر=انتشارات آسیا|سال=۱۳۴۲|صفحه=۱۲۳|زبان=فارسی}}</ref><ref name="bundahishn">{{یادکرد کتاب|عنوان=بندهشن|ترجمه=مهرداد بهار|ناشر=توس|سال=۱۳۶۹|صفحه=۸۹|شابک=۹۶۴-۳۶۸-۰۱۲-۳|زبان=فارسی}}</ref><ref name="wisdomlib-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.wisdomlib.org/names/karaj|عنوان=Meaning of the name Karaj|ناشر=Wisdom Library|تاریخ=۲۰۲۵-۰۹-۱۷|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=انگلیسی}}</ref> همچنین، ارتباط با «گَرُودَ» (Garuda) به عنوان رودخانه مقدس در متون زرتشتی، این نظریه را تقویت می‌کند.<ref name="iranica-karaj" />
* '''نظریه «کرجی» (قایق یا پیمودن رود)''': در کتاب «از صید ماهی تا پادشاهی»، نام از «کرجی» به معنای «قایق» یا «ابزار عبور از رود» گرفته شده، که به اهمیت رودخانه کرج در حمل‌ونقل باستانی اشاره دارد. این تفسیر در منابع فولکلوریک و محلی رایج است، هرچند کمتر در متون دانشگاهی پذیرفته شده.<ref name="fishing-kingdom">{{یادکرد کتاب|عنوان=از صید ماهی تا پادشاهی|نویسنده=احمد شاملو|ناشر=انتشارات نگاه|سال=۱۳۷۰|صفحه=۵۶|زبان=فارسی}}</ref><ref name="wp-karaj-etym">{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.wikipedia.org/wiki/کرج#نام_کرج|عنوان=نام کرج|ناشر=ویکی‌پدیای فارسی|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>
* '''نظریه‌های دیگر''': در [[لغت‌نامه دهخدا]]، «کرج» گاهی به «بوهین کره» (دهکده گاو نر) نسبت داده شده، که به دامداری منطقه اشاره دارد.<ref name="dehkhoda-karaj" /> تفسیرهایی مانند «کراج» (مرتبط با آتشکده‌ها) یا «کَرَجی» (پیمودن با کرجی) نیز در منابع پراکنده وجود دارد.<ref name="lamtakam-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://lamtakam.com/dictionaries/dehkhoda/399413/کرج|عنوان=معنی کرج - لغت‌نامه دهخدا|ناشر=لم‌تکم|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> پژوهش‌های اخیر در دانشگاه تهران، ریشه را به واژه‌های هندوایرانی «kar-raj» (پایین کوه سنگی) نسبت می‌دهند.<ref name="ut-etym-paper">{{یادکرد ژورنال|نشانی=https://jfaup.ut.ac.ir/article_81450.html|عنوان=تبیین نحوه ی اثر نیروهای مؤثر بر دگرگونی شهر کرج|ژورنال=مجله معماری و شهرسازی دانشگاه تهران|سال=۱۴۰۲|صفحه=۱-۱۵|زبان=فارسی}}</ref>

* شواهد لغت‌نامه‌ها و متون تاریخی:
در [[لغت‌نامه دهخدا]]، «کرج» با معانی متعددی مانند «گوی»، «گریبان» و «رودخانه» ثبت شده، که نشان‌دهنده تکامل واژه است.<ref name="dehkhoda-karaj" /><ref name="nasehat-etym" /> در فرهنگ نفیسی، به عنوان «منطقه کنار آب» تفسیر شده.<ref name="nefisi-dict">{{یادکرد کتاب|عنوان=فرهنگ نفیسی|نویسنده=حبیب‌الله نفیسی|ناشر=انتشارات امیرکبیر|سال=۱۳۵۲|صفحه=۴۱۲|زبان=فارسی}}</ref> شواهد تاریخی از [[نزهة القلوب]] حمدالله مستوفی (۷۴۰ هجری قمری) نام را به عنوان توابع طالقان ذکر می‌کند، در حالی که در [[حدود العالم]] (۳۷۲ هجری قمری)، «کرج ابودلف» به عنوان شهری متفاوت (نزدیک ری) آمده، که ممکن است همنام باشد.<ref name="nazheh-alqolub">{{یادکرد کتاب|عنوان=نزهة القلوب|نویسنده=حمدالله مستوفی|ناشر=انتشارات علمی و فرهنگی|سال=۱۳۶۵|صفحه=۲۱۰|شابک=۹۶۴-۴۴۵-۰۳۴-۸|زبان=فارسی}}</ref><ref name="hodud-alalam" /> این شواهد تداوم نام از دوران اسلامی را تأیید می‌کنند، هرچند تمایز با مکان‌های همنام چالش‌برانگیز است.<ref name="academia-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.academia.edu/25655770/جغرافیای_تاریخی_آستانه_کرج_ابودلف_در_تحولات_تاریخی_ایرانِ_بعد_از_اسلام|عنوان=جغرافیای تاریخی آستانه – کرج ابودلف|ناشر=Academia.edu|تاریخ=۲۰۱۶|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> پژوهش‌های باستان‌شناختی اخیر، مانند کاوش‌های تپه خورین، ریشه‌های پیشااسلامی را تقویت می‌کنند.<ref name="iranica-karaj" />
== تاریخ ==

کرج، با پیشینه‌ای که به دوران پارینه‌سنگی و عصر برنز بازمی‌گردد، در طول تاریخ ایران نقش‌های متنوعی از سکونتگاه کشاورزی و ایستگاه کاروانی تا قطب صنعتی ایفا کرده است.<ref name="wp-karaj-history">{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.wikipedia.org/wiki/تاریخ_کرج|عنوان=تاریخ کرج|ناشر=ویکی‌پدیای فارسی|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="iranica-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.iranicaonline.org/articles/karaj-city-modern-city|عنوان=KARAJ i. Modern City|ناشر=Encyclopædia Iranica|تاریخ=۲۰۱۰-۱۲-۱۵|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=انگلیسی}}</ref> شواهد باستان‌شناختی، متون تاریخی و پژوهش‌های دانشگاهی، تداوم سکونت در این ناحیه را از حدود ۶۰۰۰ سال پیش نشان می‌دهند، که با موقعیت استراتژیک آن در مسیر جاده ابریشم و نزدیکی به تهران همخوانی دارد.<ref name="alborzesabz-history">{{یادکرد وب|نشانی=https://alborzesabz.ir/karaj.php|عنوان=تاریخچه کرج|ناشر=البرز سبز|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="civilica-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://civilica.com/doc/619518/|عنوان=بررسی سیر تحولات تاریخی و توسعه کلانشهر کرج|ناشر=سیویلیکا|تاریخ=۱۳۹۶-۰۵-۱۱|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> تاریخ کرج را می‌توان به دوران باستان، اسلامی، قاجار، پهلوی، و معاصر تقسیم کرد، که هر دوره تحولات اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را بازتاب می‌دهد.<ref name="researchgate-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.researchgate.net/publication/375747244_the_explanation_of_how_influential_forces_influence_Karaj_transformation|عنوان=The explanation of how influential forces influence Karaj transformation|ناشر=ResearchGate|تاریخ=۲۰۲۳|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=انگلیسی}}</ref>

===دوران باستان===
ناحیه کرج از دوران پارینه‌سنگی (حداقل ۴۵٬۰۰۰ سال پیش) سکونت داشته و شواهدی مانند ابزارهای سنگی در غارهای البرز و محوطه‌های گرمدره این را تأیید می‌کنند.<ref name="mehrnews-ghar">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/4758675|عنوان=کشف غاری در البرز با ۴۵ هزار سال قدمت|ناشر=خبرگزاری مهر|تاریخ=۲۰۱۹-۱۰-۲۹|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="isna-alborz">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.isna.ir/news/96121307044|عنوان=قدمت البرز از ۹ هزار سال به ۵۰ هزار سال رسید|ناشر=خبرگزاری ایسنا|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> در عصر برنز (حدود ۳۰۰۰ ق.م)، تپه خورین (Tepe Khurvin) یکی از مراکز سکونت بوده و یافته‌هایی مانند سفال و ابزارهای فلزی از آن به دست آمده.<ref name="iranica-karaj" /><ref name="tepe-khurvin">{{یادکرد ژورنال|نشانی=https://journals.iau.ir/article_701645.html|عنوان=کاوش‌های باستان‌شناسی تپه مردآباد کرج|ژورنال=مجله باستان‌شناسی دانشگاه آزاد|سال=۱۳۹۸|صفحه=۱-۲۰|زبان=فارسی}}</ref> دوران آهن (۱۰۰۰ ق.م) با محوطه کلاک (Kalak) در ساحل چپ رودخانه کرج، اهمیت تجاری منطقه را نشان می‌دهد.<ref name="iranica-karaj" />

در [[امپراتوری هخامنشی|هخامنشیان]] (۵۵۰–۳۳۰ ق.م)، کرج بخشی از ساتراپی ماد و مسیرهای ارتباطی به بابل بود، با اشاره به رودخانه «گَرُودَ» در [[اوستا]].<ref name="avesta-garuda">{{یادکرد کتاب|عنوان=اوستا|نویسنده=ابراهیم پورداوود|ناشر=انتشارات آسیا|سال=۱۳۴۲|صفحه=۱۲۳|زبان=فارسی}}</ref><ref name="chtn-alborz">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.chtn.ir/news/1402122701957|عنوان=البرز در گذرگاه تاریخ|ناشر=خبرگزاری میراث فرهنگی|تاریخ=۲۰۲۴-۰۳-۱۸|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> دوران [[اشکانیان]] (۲۴۷ ق.م–۲۲۴ م) و [[ساسانیان]] (۲۲۴–۶۵۱ م) شاهد توسعه جاده ابریشم و آتشکده‌هایی مانند تخت رستم بود، که کرج را به ایستگاهی کلیدی تبدیل کرد.<ref name="iranica-karaj" /><ref name="daneshchi-history">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.daneshchi.ir/history-karaj/|عنوان=تاریخچه و فرهنگ بومی کرج|ناشر=دانشچی|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> کاوش‌های تپه مردآباد لایه‌هایی از این دوران‌ها را آشکار کرده، شامل سکه‌های ساسانی و کتیبه‌های پهلوی.<ref name="tepe-khurvin" />

=== دوران اسلامی تا صفویه===
پس از [[فتح ایران توسط مسلمانان|فتح اسلامی]] (۶۵۱ م)، کرج در منابع جغرافیایی مانند [[معجم البلدان]] به عنوان «کرج اردشیر» (مرتبط با اردشیر بابکان) ذکر شد و ساکنان آن پیرو زرتشت بودند.<ref name="yaqut-mojam">{{یادکرد کتاب|عنوان=معجم البلدان|نویسنده=یاقوت حموی|ناشر=دار صادر|سال=۱۳۷۵|صفحه=۲۹۸|شابک=۹۶۴-۷۶۱۳-۰۵-۲|زبان=فارسی}}</ref><ref name="karajshahr-history">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.karajshahr.ir/پیشینه-تاریخی-کرج/|عنوان=پیشینه تاریخی کرج|ناشر=کرج شهر|تاریخ=۲۰۲۴-۰۳-۲۵|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> در قرن چهارم هجری، «کرج ابودلف» (نام‌گذاری به افتخار ابودلف عجلی، سردار عباسی) شهری پررونق در نزدیکی ری بود، با بازارها و مساجد اولیه.<ref name="hodud-alalam">{{یادکرد کتاب|عنوان=حدود العالم من المشرق الی المغرب|نویسنده=نویسنده ناشناس|ترجمه=منوچهر ستوده|ناشر=ستوده، منوچهر|سال=۱۳۷۵|شابک=۹۶۴-۳۴۳-۱۶۶-۹|صفحه=۱۷۸|زبان=فارسی}}</ref><ref name="congress-iranology">{{یادکرد وب|نشانی=https://congress2.iranology.ir/pdf/tarikh%20o%20joghrafiaye%20iran/Persian.pdf/702.pdf|عنوان=لف جغرافیایی تاریخی کرج|ناشر=کنگره ایران‌شناسی|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> دوران [[سلجوقیان]] (۱۰۳۷–۱۱۹۴ م) و [[ایلخانان]] (۱۲۵۶–۱۳۳۵ م) کرج را به مرکز کشاورزی و کاروانی تبدیل کرد، با شواهدی از کاروانسراهای اولیه.<ref name="nazheh-alqolub">{{یادکرد کتاب|عنوان=نزهة القلوب|نویسنده=حمدالله مستوفی|ناشر=انتشارات علمی و فرهنگی|سال=۱۳۶۵|صفحه=۲۱۰|شابک=۹۶۴-۴۴۵-۰۳۴-۸|زبان=فارسی}}</ref><ref name="academia-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.academia.edu/25655770/جغرافیای_تاریخی_آستانه_کرج_ابودلف_در_تحولات_تاریخی_ایرانِ_بعد_از_اسلام|عنوان=جغرافیای تاریخی آستانه – کرج ابودلف|ناشر=Academia.edu|تاریخ=۲۰۱۶|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>

دوران [[صفویان]] (۱۵۰۱–۱۷۳۶ م) با تمرکز بر تجارت ابریشم، زیرساخت‌هایی مانند کاروانسراهای صفوی، پل‌های رودخانه کرج و قلعه‌های حفاظتی را توسعه داد. شاه عباس اول مسیر تهران–کرج را ایمن‌سازی کرد و کرج را به ییلاقی مهم تبدیل نمود.<ref name="wp-karaj-history" /><ref name="hadishpars-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://hadishpars.com/2023/01/14/کرج-تحولات-تاریخی/|عنوان=کرج – مروری اجمالی بر سیر تاریخی شهر|ناشر=کاخ هدیش پارس|تاریخ=۲۰۲۳-۰۱-۱۴|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> متون تاریخی مانند سفرنامه شاردن، از بازارهای کرج در این دوره یاد می‌کنند.<ref name="chardin-travel">{{یادکرد کتاب|عنوان=سفرنامه شاردن|ترجمه=ابراهیم دهگان|ناشر=انتشارات توس|سال=۱۳۶۳|صفحه=۳۴۵|شابک=۹۶۴-۳۶۸-۰۲۹-۸|زبان=فارسی}}</ref>

=== دوران قاجار===
دوران [[قاجاریان]] (۱۷۸۹–۱۹۲۵ م) با انتخاب تهران به عنوان پایتخت در ۱۲۱۰ هجری قمری (۱۷۹۶ م) توسط آقا محمد خان قاجار، کرج را به ییلاق درباریان و ایستگاهی کلیدی در مسیر تهران–قزوین تبدیل کرد.<ref name="wp-karaj-history" /><ref name="karajshahr-qajar">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.karajshahr.ir/پیشینه-تاریخی-کرج/|عنوان=پیشینه تاریخی کرج|ناشر=کرج شهر|تاریخ=۲۰۲۴-۰۳-۲۵|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> این دوره، به ویژه در زمان فتحعلی شاه (۱۷۹۷–۱۸۳۴ م) و ناصرالدین شاه (۱۸۴۸–۱۸۹۶ م)، شاهد شکوفایی فرهنگی و معماری بود؛ سپاهیان و مسافران از کرج عبور می‌کردند و سفرنامه‌نویسان ایرانی و غربی (مانند ژاک موریه در ۱۸۱۰ م) آن را توصیف کردند.<ref name="iranica-karaj" /><ref name="chtn-alborz" /> اقتصاد بر پایه کشاورزی، دامداری و تجارت کاروانی رونق گرفت، و جمعیت به دلیل مهاجرت ارمنی‌ها پس از قرارداد ترکمانچای (۱۸۲۸ م) افزایش یافت، که تنوع فرهنگی را بیشتر کرد.<ref name="hadishpars-karaj" />

**بناها و زیرساخت‌ها:**  
- [[کاخ سلیمانیه]] (ساخته سلیمان میرزا، برادرزاده فتحعلی شاه، ۱۸۱۰–۱۸۱۳ م / ۱۲۲۵–۱۲۲۸ ه.ق): شامل باغ‌های سلطنتی، دیوارهای بلند، چهار برج و تالار پذیرایی با نقاشی‌های روغن از قاجاریان توسط عبدالله خان نقاش‌باشی. تا ۱۸۶۰ م متروکه شد، اما ناصرالدین شاه آن را بازسازی کرد و بعدها به دانشکده کشاورزی تبدیل شد.<ref name="wp-soleimaniyeh">{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.wikipedia.org/wiki/کاخ_سلیمانیه|عنوان=کاخ سلیمانیه|ناشر=ویکی‌پدیای فارسی|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="amanat-qajar">{{یادکرد کتاب|عنوان=Iran: A Modern History|نویسنده=عباس امانت|ناشر=Yale University Press|سال=۲۰۱۷|صفحه=۴۵۶-۴۶۰|شابک=۹۷۸-۰-۳۰۰-۲۳۱۴۶-۵|زبان=انگلیسی}}</ref>  
- [[کاخ شهرستانک]] و عمارت کلاه‌فرنگی: ییلاق‌های سلطنتی با باغ‌های ایرانی و کانال‌های آب (مانند کانال قدیمی کرج حفرشده در قاجار).<ref name="mehrnews-kalah">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/4252625|عنوان=تاریخ قاجار را در کرج ورق بزنید|ناشر=خبرگزاری مهر|تاریخ=۲۰۱۸-۰۳-۱۴|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="alborzesabz-history" />  
- تعمیر کاروانسرای شاه عباسی (صفوی) و پل‌های رودخانه کرج، که به عنوان مهمانخانه حصارک شناخته می‌شدند.<ref name="hadishpars-karaj" />  

**تحولات اجتماعی:** کرج به عنوان "مبدأ خبری" برای ری عمل می‌کرد و تپه‌های آق‌تپه و مرادتپه برای دیده‌بانی استفاده می‌شدند.<ref name="alborzesabz-history" /> این دوره، کرج را از مجموعه‌ای از دهکده‌ها به شهری نیمه‌شهری تبدیل کرد، هرچند آمار جمعیتی دقیق موجود نیست.

=== دوران پهلوی===
دوران [[پهلوی]] (۱۹۲۵–۱۹۷۹ م) با سیاست‌های مدرنیزاسیون رضاشاه، کرج را از روستایی تابع ساوجبلاغ به کلان‌شهری صنعتی تبدیل کرد.<ref name="wp-karaj-history" /><ref name="iranica-karaj" /> تمرکز بر زیرساخت‌های ارتباطی و صنعتی، کرج را به "مدل شهر صنعتی" ایران بدل ساخت، با رشد جمعیت از ۱۴٬۵۲۶ نفر (۱۳۳۵ م) به ۱۹۷٬۳۷۰ نفر (۱۳۵۵ م، نرخ رشد ۱۲٫۰۴٪ در دهه).<ref name="alborzesabz-history" /><ref name="researchgate-karaj" /> اقتصاد بر پایه صنایع کارخانه‌ای (۲۰٪ سهم GDP ملی) و کشاورزی شکوفا شد، و مهاجرت کارگری از زنجان و آذربایجان را افزایش داد.<ref name="iranica-karaj" />

**زیرساخت‌ها و توسعه:**  
- جاده آسفالته تهران–کرج–چالوس (۱۳۱۲ م) و خط راه‌آهن (۱۳۱۷ م)، که کرج را به گلوگاه ارتباطی شمال و غرب تبدیل کرد.<ref name="wp-karaj-history" />  
- ارتقا به شهرستان (۱۳۱۸ م) و تأسیس کارخانه قند (۱۳۱۱ م) و شیمیایی (۱۲۹۷ م).<ref name="chtn-alborz" /><ref name="alborzesabz-history" />  
- [[سد امیرکبیر]] (قرارداد ۱۳۳۲ م، افتتاح ۱۳۴۰ م): بزرگ‌ترین سد ایران برای مهار سیل، آب شرب تهران و تولید برق.<ref name="khabarfoori-sad">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.khabarfoori.com/بخش-طنز-سرگرمی-39/1460695|عنوان=ساخت سد کرج در سال ۱۳۴۰ چقدر خرج برداشت؟|ناشر=خبرفوری|تاریخ=۲۰۱۹-۱۰-۲۶|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>  
- شهرک صنعتی جهانشهر (دهه ۱۳۴۰ م): شامل کارخانه‌های نساجی، روغن نباتی و چای، با مسکن کارگری.<ref name="iranica-karaj" />  
- تأسیس [[ایران‌خودرو]] (۱۳۴۰ م) و [[سایپا]] (۱۳۴۳ م)، و شهرک‌های مسکونی مانند مهرشهر (طراحی فرانک لوید رایت، دهه ۱۳۴۰ م)، گوهردشت (۱۳۵۰ م) و جهانشهر.<ref name="alborz-isipo">{{یادکرد وب|نشانی=https://alborz.isipo.ir/تاریخچه|عنوان=تاریخچه - شرکت شهرک‌های صنعتی استان البرز|ناشر=شرکت شهرک‌های صنعتی البرز|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="hadishpars-karaj" />  
- دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران در کاخ سلیمانیه (۱۳۰۴ م به بعد).<ref name="alborzesabz-history" />  
- طرح جامع شهری (۱۳۵۰ م) و فرودگاه مهرشهر (دهه ۱۳۵۰ م) برای خدمات پستی.<ref name="iranica-karaj" />  

**چالش‌ها:** اصلاحات ارضی (۱۳۴۱ م) و شهرک‌سازی غیررسمی (مانند تپه مرادآباد) حاشیه‌نشینی را افزایش داد.<ref name="iranica-karaj" />

=== دوران معاصر===

==== نقش کرج در انقلاب اسلامی ====

شهر [[کرج]]، به عنوان یکی از مراکز صنعتی و جمعیتی نزدیک به [[تهران]]، در جریان [[انقلاب اسلامی ایران]] (۱۳۵۷ شمسی؛ ۱۹۷۸–۱۹۷۹ میلادی) نقش فعالی ایفا کرد. اعتراضات و اعتصابات در کرج، که از سال ۱۳۵۶ با انتشار مقاله توهین‌آمیز به [[روح‌الله خمینی|آیت‌الله خمینی]] در روزنامه اطلاعات آغاز شد، بخشی از موج سراسری بود و به تضعیف رژیم پهلوی کمک نمود.<ref name="shabestan_role2">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.shabestan.news/news/519589|عنوان=نقش مردم استان البرز در انقلاب اسلامی ایران|ناشر=شبستان|تاریخ=۲۰۱۶-۰۱-۳۱|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="irdc_karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://irdc.ir/fa/news/5608|عنوان=روایتی از مبارزات مردم کرج در ۲۲ بهمن ۵۷|ناشر=مرکز اسناد انقلاب اسلامی|تاریخ=۲۰۲۰-۰۲-۱۰|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="brookings_timeline">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.brookings.edu/articles/the-iranian-revolution-a-timeline-of-events/|عنوان=The Iranian revolution—A timeline of events|ناشر=Brookings Institution|تاریخ=۲۰۱۹-۰۱-۲۴|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=انگلیسی}}</ref>

'''پیشینه و اعتصابات اولیه'''

نخستین جرقه‌های اعتراض در کرج به اعتصاب خونین کارگران کارخانه جهان‌چیت در ۱۳۵۰ بازمی‌گردد، که با ۳ کشته و ۸۰ مجروح در [[کاروانسرای سنگی]] سرکوب شد و الگویی برای مبارزات کارگری بعدی گردید.<ref name="etesab_1350">{{یادکرد وب|نشانی=https://ensafnews.com/166721|عنوان=اعتصاب خونین کارگری سال ۱۳۵۰|ناشر=انصاف نیوز|تاریخ=۲۰۱۹-۰۴-۲۷|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="donya_fateh">{{یادکرد وب|نشانی=https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-31/721112-%DA%A9%D8%B4%D8%AA%D8%A7%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%DA%86%DB%8C%D8%AA-%DA%A9%D8%B1%D8%AC|عنوان=کشتار کارگران جهان‌چیت کرج|ناشر=دنیای اقتصاد|تاریخ=۲۰۱۳-۰۵-۰۲|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> از اوایل دهه ۱۳۵۰، گروه‌های زیرزمینی مانند "ولی‌عصر" اعلامیه‌ها و کتاب‌های ممنوعه (آثار [[علی شریعتی]] و [[مرتضی مطهری]]) را توزیع می‌کردند.<ref name="shabestan_100hazari">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.shabestan.news/news/521115|عنوان=نخستین راهپیمایی ۱۰۰ هزار نفری مردم کرج در عاشورای ۱۳۵۷|ناشر=شبستان|تاریخ=۲۰۱۶-۰۲-۰۵|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>

'''نقش گروه‌های اجتماعی'''

کارگران صنایع [[ایران‌خودرو]] و [[سایپا]]، دانش‌آموزان و دانشجویان [[دانشکده کشاورزی کرج]]، معلمان، و روحانیون محلی پیشگام اعتصابات و تظاهرات بودند. مساجد مانند [[مسجد جامع کرج]] و امامزاده‌های محمد و حسن به مراکز سازماندهی تبدیل شدند.<ref name="moaleman_kargar">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/4286863|عنوان=نقش معلمان و کارگران در مبارزه مردم کرج با رژیم پهلوی|ناشر=مهر|تاریخ=۲۰۱۸-۰۵-۰۲|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="irdc_mobarezat">{{یادکرد وب|نشانی=https://irdc.ir/fa/news/1184|عنوان=مبارزه دانش‌آموزان و کارگران در کرج با رژیم پهلوی + سند|ناشر=مرکز اسناد انقلاب اسلامی|تاریخ=۲۰۱۷-۰۸-۲۹|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> زنان نیز در تظاهرات و تحریم‌ها مشارکت داشتند.<ref name="irdc_moharram">{{یادکرد وب|نشانی=https://irdc.ir/fa/news/1338|عنوان=مبارزات مردم ایران با رژیم پهلوی در محرم ۱۳۵۷|ناشر=مرکز اسناد انقلاب اسلامی|تاریخ=۲۰۱۸-۰۹-۱۷|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>

'''تظاهرات کلیدی'''

بزرگ‌ترین راهپیمایی‌ها در تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ (با بیش از ۱۰۰٬۰۰۰ شرکت‌کننده) و تظاهرات بهمن‌ماه (مانند ۱۱ بهمن با ۳٬۰۰۰ نفر) رخ داد.<ref name="shabestan_100hazari" /><ref name="tarikh_sanad_11bahman">{{یادکرد وب|نشانی=https://historydocuments.org/sanad/?page=show_document&id=hhdwsci2pn|عنوان=تاریخ سند: ۱۱ بهمن ۱۳۵۷|ناشر=اسناد تاریخی|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>

'''رویدادهای بهمن ۱۳۵۷'''

در ۱۹–۲۱ بهمن، مردم راه لشکر ۱۶ زرهی قزوین را در مردآباد بستند و آن را خلع سلاح کردند؛ درگیری با لشکر ۸۱ کرمانشاه در عباس‌آباد نیز با شهادت سه نفر همراه بود. حمله به شهربانی و واژگونی مجسمه شاه نماد پیروزی محلی بود.<ref name="mehrnews_bastenrah">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/3901047|عنوان=نقش مردم کرج در مبارزه با شاه/وقتی راه نظامیان به تهران بسته می‌شود|ناشر=مهر|تاریخ=۲۰۲۰-۰۸-۲۴|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="tasnim_vaghe">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.tasnimnews.com/fa/news/1392/11/22/280225|عنوان=واقعه تاریخی فراموش‌نشدنی مردم کرج در سال ۵۷|ناشر=تسنیم|تاریخ=۲۰۱۴-۰۲-۱۰|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> طبق آمار بنیادشهید، ۵۳ شهید از البرز (شامل کرج) در انقلاب ثبت شده است.نخستین شهید انقلاب اسلامی در کرج [[حمید ادیبی]] است.<ref name="mehr_53shahid">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/6358452|عنوان=۵۳ شهید انقلاب اسلامی سندی ماندگار بر ولایتمداری مردم البرز|ناشر=مهر|تاریخ=۲۰۲۵-۰۱-۲۶|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="shahid_adibi">{{یادکرد وب|نشانی=https://sh-en.blog.ir/1400/02/21|عنوان=شهید حمید ادیبی دانش‌آموز شهیدستان، نخستین شهید دوران انقلاب اسلامی|ناشر=شهیدستان کرج|تاریخ=۲۰۲۱-۰۵-۱۱|تاریخ بازدید=۷ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>



**پس از جنگ و انقلاب:** مهاجرت از خوزستان و کردستان (به دلیل جنگ) و سیاست‌های شهرک‌سازی، گسترش را تسریع کرد؛ روستاهای اقماری به شهر تبدیل شدند و مساحت کلان‌شهر به ۱۵٬۶۹۹ هکتار رسید (با ۴٬۲۰۰ هکتار ساخته‌شده).<ref name="iranica-karaj" /><ref name="wp-karaj-history" /> در ۱۳۸۹ م (۲۰۱۰ م)، تصویب قانون [[استان البرز]] کرج را مرکز استان جدید کرد و از تهران جدا نمود، که توسعه آموزشی (دانشگاه‌های متعدد)، بهداشتی (بیمارستان‌ها) و تفریحی (پیست دیزین، ۱۳۴۸ م) را افزایش داد.<ref name="wp-alborz" /><ref name="ana-karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://ana.ir/fa/news/473070/|عنوان=تاریخچه و نقشه جامع شهر کرج در ویکی آنا|ناشر=خبرگزاری آنا|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> متروی تهران–کرج (۱۳۷۷ م) دسترسی را بهبود بخشید، اما چالش‌هایی مانند حاشیه‌نشینی (تپه مرادآباد)، ترافیک، آلودگی و ساخت غیرقانونی (۲٬۰۰۰ هکتار ۱۳۵۷–۱۳۷۶ م) باقی ماند.<ref name="iranica-karaj" /><ref name="civilica-karaj" />  

**نقش فرهنگی و اجتماعی:** کنگره‌های بزرگداشت مدافعان حرم (مانند شهدای سعید آبیار و رضا ایزدیار) و هفته دفاع مقدس سالانه برگزار می‌شود.<ref name="nasle-modafean">{{یادکرد وب|نشانی=https://naslebypaian.ir/?cat=188|عنوان=شهدای مدافع حرم کرج|ناشر=نسل بی‌پایان|تاریخ=۲۰۲۴-۰۵-۳۱|تاریخ بازدید=۲۸ مهر ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> طرح‌های جامع شهری (۱۳۶۸ م، ۱۳۷۲ م، ۱۳۸۷ م) برای مدیریت رشد اجرا شده، اما تنوع قومی (کردها، آذربایجانی‌ها) و ناهماهنگی اجتماعی چالش‌هایی ایجاد کرده است.<ref name="iranica-karaj" /><ref name="alborzesabz-history" /> کرج اکنون قطب صنعتی (با شهرک‌های فاردیس و گلدشت) و گردشگری (با نرخ رشد ۳-۴٪ سالانه) است.<ref name="civilica-karaj" />

== جغرافیا ==

=== موقعیت جغرافیایی ===
{{مقاله اصلی|موقعیت جغرافیایی کرج}}

شهر کرج در '''۳۶ کیلومتری''' غرب [[تهران]]، در کرانهٔ غربی [[رودخانه کرج]] و در دامنهٔ جنوبی [[رشته کوه البرز]] گسترده شده‌است.<ref name="wiki_karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.wikipedia.org/wiki/کرج|عنوان=کرج|ناشر=ویکی‌پدیا|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref>

==== مختصات و ارتفاع ====
شهر کرج در '''مختصات جغرافیایی''' (35°49'58'') [[عرض جغرافیایی|شمالی]] و (50°59'30'') [[طول جغرافیایی|شرقی]] واقع شده‌است.<ref name="wiki_karaj" /><ref name="dbcity">{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.db-city.com/ایران--استان-البرز--شهرستان-کرج--کرج|عنوان=کرج، شهرستان کرج، استان البرز|ناشر=DB-City|تاریخ=۲۰۲۱-۱۰-۱۸|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref> مرکز شهر در ارتفاع '''۱٬۲۹۷ متر''' از سطح دریا (ایستگاه راه‌آهن) قرار دارد،<ref name="wiki_karaj" /> اما ارتفاع متوسط شهر '''۱٬۳۲۰ متر''' از سطح دریای آزاد است.<ref name="kojaro">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.kojaro.com/iran-visit/122924-living-karaj/|عنوان=زندگی در کرج چگونه است؟|ناشر=کجارو|تاریخ=۲۰۲۱-۱۲-۲۷|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref>

'''بلندترین نقطه''' شهر در شرق [[خلج‌آباد]] با ارتفاع '''۱٬۴۰۰ متر''' و '''پست‌ترین نقطه''' در جنوب شهر با ارتفاع '''۱٬۲۷۵ متر''' از سطح دریا قرار دارد.<ref name="kojaro" /> به‌طور کلی شیب عمومی کرج از '''شمال به سمت جنوب''' در حال کاهش است.<ref name="kojaro" />

==== مساحت و حریم شهری ====
مساحت شهر کرج '''۱۷۵٫۴ کیلومتر مربع''' (۱۷٬۵۴۰ هکتار) و حریم شهری آن '''۱۷۸٫۹ کیلومتر مربع''' است.<ref name="wiki_karaj" /> این شهر با [[تقسیمات شهری کرج|۱۱ منطقه شهرداری]] پس از [[تهران]] (۲۲ منطقه)، [[اصفهان]] (۱۵ منطقه) و [[مشهد]] (۱۳ منطقه)، همردیف با [[شیراز]] (۱۱ منطقه) قرار دارد.<ref name="wiki_karaj" /><ref name="manatek">{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.wikipedia.org/wiki/مناطق_شهرداری_کرج|عنوان=مناطق شهرداری کرج|ناشر=ویکی‌پدیا|تاریخ=۲۰۲۱-۱۰-۲۰|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref>

==== محدوده‌های جغرافیایی ====
شهرستان کرج از موقعیت جغرافیایی ویژه‌ای برخوردار است:<ref name="wiki_karaj" /><ref name="kojaro" />

'''شمال''': [[استان مازندران]] و [[شهرستان چالوس]]

'''شرق''': [[شهرستان تهران]]

'''جنوب''': [[شهرستان شهریار]] و [[استان مرکزی]]

'''غرب''': [[شهرستان ساوجبلاغ]]، [[شهرستان اشتهارد]] و [[استان قزوین]]

==== اهمیت موقعیت جغرافیایی ====
جلگهٔ پهناور کرج با ارتفاع متوسط ۱٬۳۲۰ متر از سطح دریا در '''مسیر راه ارتباطی''' وسائل نقلیهٔ حامل کالاهای وارداتی و صادراتی از مرز [[ترکیه]] و [[جمهوری آذربایجان]] به مقصد [[تهران]] و بالعکس واقع شده‌است.<ref name="wiki_karaj" /> این شهر از نزدیکی به پایتخت و جایگاه استراتژیک خود در مسیرهای منتهی به دریای [[دریای خزر|مازندران]] و همچنین '''کریدور شرق به غرب کشور''' بهره‌مند است.<ref name="wiki_karaj" />

استان البرز '''معبر ۹ تا ۱۳ استان''' پرتردد کشور است و '''۱۸ درصد''' ترافیک کشور را نیز دوش می‌کشد.<ref name="kojaro" />

=== توپوگرافی و ناهمواری‌ها ===

==== رشته کوه البرز ====
{{بخش اصلی|رشته کوه البرز}}

رشته‌کوه‌های [[البرز مرکزی|البرز]] همچون دیواری بلند [[استان مازندران]] را از کرج جدا کرده‌است.<ref name="wiki_karaj" /> کرج در دامنهٔ جنوبی [[البرز مرکزی]] قرار دارد که یکی از مرتفع‌ترین بخش‌های رشته کوه البرز است.<ref name="alborz_iranpixel">{{یادکرد وب|نشانی=https://iranpixell.com/معرفی-رشته-کوه-البرز/|عنوان=رشته کوه البرز: دیواره عظیم شمال ایران|ناشر=ایران پیکسل|تاریخ=۲۰۲۱-۰۱-۲۳|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref>

البرز مرکزی دارای '''۳۳۰ کیلومتر''' طول و دارای عرض متوسط '''۸۵ کیلومتر''' است و نسبت به دو قسمت دیگر البرز (غربی و شرقی) '''مرتفع‌ترین کوه‌ها''' و '''پرآب‌ترین رودخانه‌ها''' در آن قرار دارند.<ref name="alborz_iranpixel" />

==== قله‌های مهم اطراف کرج ====
برخی از قله‌های مهم در محدوده شمالی کرج و البرز مرکزی عبارتند از:<ref name="alborz_iranpixel" />

[[دماوند]] (۵٬۶۱۰ متر) – بلندترین قله [[ایران]] و [[خاورمیانه]]

[[علم‌کوه]] (۴٬۸۵۰ متر)

[[توچال]] (۳٬۹۶۴ متر)

[[قله کردان]] (۱٬۹۹۷ متر) – در نزدیکی کرج

بلندترین قله در حوزه شهرستان کرج، کوه '''ونتار''' با ارتفاع '''۳٬۹۴۱ متر''' از سطح دریا است که در ۷ کیلومتری شمال [[آسارا]] واقع شده‌است.<ref name="mogheiat_karaj">{{یادکرد وب|نشانی=http://star.filenab.com/product-53280-372.aspx|عنوان=موقعیت جغرافیایی و انسانی شهرستان کرج|ناشر=ستاره - فایل ناب|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref>

==== دره‌ها و گذرگاه‌ها ====
دهستان کرج در میان '''دره‌های پرپیچ و خم البرز''' و در اطراف [[جاده چالوس]] قرار دارند. از [[تونل کندوان]] تا روستا [[مراد تپه]] در غرب [[اشتهارد]]، حوزهٔ فرمانداری کرج را تشکیل می‌دهد.<ref name="wiki_karaj" />

=== زمین‌شناسی و زمین‌ساخت ===

==== ساختار زمین‌شناسی ====
کرج در پهنهٔ [[البرز مرکزی]] قرار دارد که از رسوبات دوران‌های اول تا سوم زمین‌شناسی و طی حرکاتی در دوران چهارم شکل گرفته‌است.<ref name="alborz_iranpixel" /> نواحی شمالی این شهرستان را کوه‌های البرز مرکزی و دره رودخانه کرج پوشانیده که به ارتفاع آن رو به شمال افزوده می‌شود.<ref name="mogheiat_karaj" />

==== گسل‌ها و خطر زمین‌لرزه ====
کرج در یکی از مناطق لرزه‌خیز ایران واقع شده و گسل‌های فعال متعددی در اطراف آن وجود دارد:

'''گسل ماهدشت - جنوب کرج''':
این گسل که نخستین بار در سال ۱۳۷۷ شناسایی شد،<ref name="isna_gosal">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.isna.ir/news/alborz-29213|عنوان=معرفی گسل مسبب زلزله ۵٫۲ ریشتری تهران و البرز|ناشر=ایسنا|تاریخ=۲۰۱۷-۱۲-۲۳|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref> دارای سازوکار فشاری همراه با مؤلفه راستا لغز است و می‌توان این گسل را ادامه شرقی گسل جنوب اشتهارد از پهنه گسلی ایپک برشمرد.<ref name="isna_gosal" /> این گسل مسبب زمین‌لرزهٔ '''۵٫۲ ریشتری''' ۲۹ آذر ۱۳۹۶ ([[ملارد]]-[[مشکین‌دشت]]) بود.<ref name="isna_gosal" /><ref name="zelzele_mahdasht">{{یادکرد وب|نشانی=http://news.mrud.ir/news/195750|عنوان=ثبت زلزله ۳٫۳ ماهدشت کرج در ایستگاه شتابنگاری شهرداری ماهدشت|ناشر=پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی|تاریخ=۲۰۲۵-۰۵-۱۳|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref>

'''گسل اشتهارد''':
یک گسل فعال و مهم در جنوب البرز با امتداد شمال‌غربی-جنوب‌شرقی از جنوب اشتهارد تا غرب [[قزوین]] کشیده شده‌است. این گسل از نوع معکوس با مؤلفه راستبر است.<ref name="zelzele_mahdasht" />

'''وضعیت لرزه‌خیزی''':
استان البرز سال‌هاست در انتظار زلزله‌ای ویرانگر با قدرت بالای هفت ریشتر به سر می‌برد.<ref name="karajemrouz_gosal">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.karajemrouz.ir/news/51574|عنوان=کرج در معرض تهدید: ۱۷۰ سال از تخلیه انرژی گسل‌های فعال کرج می‌گذرد|ناشر=کرج امروز|تاریخ=۲۰۱۶-۰۶-۲۷|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref> نوعی '''سکون لرزه‌ای''' در طی قرن اخیر در منطقه کرج و اطراف آن حاکم بوده‌است که این امر نگرانی کارشناسان را برانگیخته‌است.<ref name="karajemrouz_gosal" />

عوامل افزاینده آسیب‌پذیری لرزه‌ای کرج:<ref name="karajemrouz_gosal" />

تراکم بالای خانه‌ها و جمعیت

نبود فضای باز کافی برای کمک‌رسانی

وجود ساختمان‌های غیرمقاوم

سطح بالای آب زیرزمینی در برخی نقاط

دانه‌ریز بودن خاک

آبرفتی بودن رسوبات

=== آب و هوا ===
{{بخش اصلی|آب و هوای کرج}}

==== طبقه‌بندی اقلیمی ====
بر اساس [[طبقه‌بندی اقلیمی کوپن]]، کرج دارای '''اقلیم نیمه‌خشک سرد''' (BSk) است.<ref name="dbcity" /><ref name="germimet">{{یادکرد وب|نشانی=https://germimet.blogfa.com/post/857|عنوان=طبقه‌بندی اقلیمی کوپن|ناشر=هواشناسی گرمی|تاریخ=۲۰۱۸-۰۴-۰۲|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref> این اقلیم در گروه '''B''' (اقلیم‌های خشک) و زیرگروه '''S''' (نیمه‌خشک یا استپی) با حرف آخر '''k''' (سرد) قرار دارد.<ref name="germimet" />

==== ویژگی‌های اقلیمی کرج ====
منطقهٔ کرج به لحاظ اقلیمی تحت تأثیر سه عامل اصلی قرار دارد:<ref name="wiki_karaj" /><ref name="abohava_karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://karaj.farsiblog.com/post/همه-چیز-درباره-کرج-و-آب-و-هوای-آن|عنوان=همه چیز درباره کرج و آب و هوای آن|ناشر=فارسی بلاگ|تاریخ=۲۰۱۵-۰۵-۳۱|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref>

'''ارتفاعات البرز و درهٔ چالوس''': موجب خنک و مرطوب‌تر شدن این منطقه نسبت به تهران می‌گردد
'''نزدیکی به ارتفاعات شمالی''': علت اختلاف دمای کرج نسبت به تهران (به‌خصوص در شب‌ها) به سبب سرد شدن شبانهٔ این دامنه‌ها و وزش '''باد کوه به دشت''' است
'''دور بودن از دشت کویر''': موجب برودت و رطوبت بیشتر این منطقه نسبت به تهران در فصول مختلف سال، به‌ویژه در تابستان می‌گردد
==== سیستم‌های جوی مؤثر ====
در مقیاس کلی منطقهٔ کرج همانند سایر بخش‌های استان البرز در فصول سرد سال متأثر از '''سیستم‌های شمالی، شمال‌غربی، غربی''' و به‌ویژه '''جنوب‌غربی''' بوده و ریزش‌های جوی آن که از ماه‌های '''آبان و آذر''' آغاز و تا '''اواسط اردیبهشت ماه''' ادامه دارد.<ref name="wiki_karaj" /><ref name="abohava_karaj" />

==== بارش ====
برخی از مشخصه‌های بارندگی کرج (بر اساس ایستگاه تحقیقات هواشناسی کشاورزی کرج در دورهٔ آماری ۱۳۵۰ تا ۱۳۸۰):<ref name="wiki_karaj" /><ref name="abohava_karaj" />

'''میانگین بارندگی سالیانه''': ۲۵۱ میلی‌متر (بر اساس دورهٔ آماری ۱۳۵۱–۲۰۱۰)<ref name="wiki_baran">{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.wikipedia.org/wiki/میزان_بارش_مراکز_استان‌های_ایران|عنوان=میزان بارش مراکز استان‌های ایران|ناشر=ویکی‌پدیا|تاریخ=۲۰۱۳-۰۲-۱۴|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref> تا ۲۶۵ میلی‌متر (بر اساس آرشیو هواشناسی)<ref name="wiki_baran" />

'''ضریب تغییرات''': ۲۴٫۱ درصد

'''حداقل بارش سالانه''': ۸۹٫۳ میلی‌متر

'''حداکثر بارش سالانه''': ۳۷۴٫۴ میلی‌متر

'''توزیع فصلی بارش''':

فصل '''زمستان''': ۴۲٫۳ درصد (بیشترین سهم)

فصل '''بهار''': حدود ۳۵ درصد

فصل '''پاییز''': حدود ۲۱ درصد

فصل '''تابستان''': ۱٫۵ درصد (کمترین سهم)

'''بارش‌های تابستانه''':
گاهی اوقات برخورد دو تودهٔ هوای گرم جنوبی و نسبتاً سرد و مرطوب شمالی که در سطوح فوقانی ناحیهٔ البرز صورت می‌گیرد، موجب می‌گردد که ابرهای جوششی بسیار فعال در منطقه پدید آمده و '''ریزش‌های رگباری شدیدی''' را به‌وجود آورد که غالباً همراه با سیل است.<ref name="wiki_karaj" /><ref name="abohava_karaj" />

==== دما ====

'''میانگین دمای سالیانه''': ۱۴٫۱ درجهٔ سانتی‌گراد<ref name="wiki_karaj" />

'''حداقل مطلق دما''': ۲۰- درجهٔ سانتی‌گراد

'''حداکثر مطلق دما''': ۴۲+ درجهٔ سانتی‌گراد

'''گرم‌ترین ماه''': '''تیر''' با میانگین ۲۶٫۰ درجهٔ سانتی‌گراد

'''سردترین ماه''': '''دی''' با میانگین ۱٫۲ درجهٔ سانتی‌گراد

'''یخبندان''':
میانگین تعداد روزهای یخبندان با آستانه‌های مختلف:<ref name="wiki_karaj" />

آستانه صفر درجه: ۷۶ روز

آستانه ۵- درجه: ۲۴ روز

آستانه ۱۰- درجه: ۷ روز

==== رطوبت و تبخیر ====

'''میانگین سالیانهٔ رطوبت نسبی''': ۵۲ درصد

'''حداکثر رطوبت نسبی''': ۷۲ درصد

'''حداقل رطوبت نسبی''': ۳۸ درصد

'''تبخیر''':

جمع تبخیر سالیانه (از تشت کلاس A): ۲٬۱۸۴ میلی‌متر

کمترین تبخیر ماهانه ('''دی'''): ۲۶ میلی‌متر

بیشترین تبخیر ماهانه ('''تیر'''): ۳۷۵ میلی‌متر

مجموع سالیانهٔ تبخیر-تعرق پتانسیل گیاه مرجع (به روش پنمن مانتیث): ۱٬۳۰۷ میلی‌متر

==== آفتاب ====

'''میانگین ساعات آفتابی سالیانه''': ۲٬۸۹۹ ساعت<ref name="wiki_karaj" />

=== منابع آبی ===

==== رودخانه کرج ====
{{بخش اصلی|رودخانه کرج}}

[[رودخانه کرج]] یکی از پرآب‌ترین رودخانه‌های دامنهٔ جنوبی [[البرز]] است که نقش حیاتی در تأمین آب منطقه دارد.<ref name="rodkhane">{{یادکرد وب|نشانی=https://anyja.ir/magazineDetail/724|عنوان=معرفی رودخانه کرج + عکس و مسیر دسترسی|ناشر=آنیجا|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref><ref name="rod_wiki">{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.wikipedia.org/wiki/رودخانه_کرج|عنوان=رودخانه کرج|ناشر=ویکی‌پدیا|تاریخ=۲۰۰۸-۰۶-۱۹|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref>

'''مشخصات فیزیکی''':

'''طول''': ۷۵ کیلومتر<ref name="rodkhane" />

'''عرض''': ۵ تا ۸ متر (در برخی نقاط تا ۱۵ متر)

'''عمق متوسط''': ۱ تا ۲ متر

'''دبی متوسط''': ۱۷ مترمکعب در ثانیه (در تابستان و پاییز کمتر و در زمستان و اوایل بهار بیشتر)<ref name="rodkhane" />

'''سرچشمه و مسیر''':
رودخانه کرج از کوه '''کلون‌بستک''' (با ارتفاع ۴٬۰۰۴ متر) در بلندی‌های خرسنگ سرچشمه می‌گیرد.<ref name="rodkhane" /><ref name="rod_wiki" /> این رودخانه پس از گذر از [[سد امیرکبیر]] (سد کرج)، از حاشیهٔ شرقی شهر کرج می‌گذرد و پس از سیراب نمودن دشت‌های کرج و [[شهریار]] به [[رودخانه جاجرود]] می‌پیوندد و در نهایت به [[دریاچه نمک]] در نزدیکی [[قم]] منتهی می‌گردد.<ref name="rod_wiki" /><ref name="rodkhane" />

'''سرشاخه‌های مهم''':
از مهم‌ترین سرشاخه‌های رودخانه کرج می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:<ref name="rodkhane" />

[[چاران]]

[[سرزیارت]]

[[گوراب]]

[[ارنگه]]

[[هفت‌چشمه]]

[[آدران دوران]]

[[خوزنکلا]]

[[رودخانه دیزین|دیزین]]

[[ولایت‌رود]]

[[رودخانه سیجان|سیجان]]

[[کندررود]]

[[نشتارود]]

[[کسیل]]

[[گرماب]]

[[سرنسا]]

[[وارنگه‌رود]]

==== سد امیرکبیر (سد کرج) ====
{{بخش اصلی|سد امیرکبیر}}

[[سد امیرکبیر]] که '''سد کرج''' نیز نامیده می‌شود، در '''۲۵ کیلومتری''' شمال شهر کرج و کنار [[جادهٔ چالوس]] بر رودخانه کرج احداث شده‌است.<ref name="sad_wiki">{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.wikipedia.org/wiki/سد_امیرکبیر|عنوان=سد امیرکبیر|ناشر=ویکی‌پدیا|تاریخ=۲۰۰۷-۰۶-۳۰|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref><ref name="sad_abin">{{یادکرد وب|نشانی=https://abin.ir/mag/article/سد-کرج-کجاست-و-چه-سهمی-در-آب-آشامیدنی-دارد|عنوان=سد کرج کجاست و چه سهمی در آب آشامیدنی دارد|ناشر=آبین|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref> این سد در سال '''۱۳۴۲''' (۱۹۶۳) به بهره‌برداری رسید و '''اولین سد چندمنظورهٔ ایران''' است.<ref name="sad_wiki" /><ref name="sad_abin" />

'''مشخصات فنی''':

'''طول دیواره''': ۱۹۰ متر

'''ارتفاع دیواره''': حدود ۱۸۰ متر

'''عرض دیواره''': ۸ متر

'''حجم اولیه مخزن''': ۲۰۵ میلیون متر مکعب

'''حجم واقعی فعلی''' (پس از ۶۳ سال بهره‌برداری): ۱۸۰ میلیون متر مکعب<ref name="mehrnews_sad">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/6541770|عنوان=کاهش ۱۰۰ میلیون متر مکعبی حجم آب سد امیرکبیر نسبت به سال گذشته|ناشر=مهر|تاریخ=۲۰۲۵-۰۷-۲۵|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref>

'''حجم مرده سد''': ۱۰ میلیون متر مکعب<ref name="tasnim_sad80">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.tasnimnews.com/fa/news/1404/06/20/3396874|عنوان=۸۰درصد مخزن سد کرج خالی شد/ چقدر آب قابل برداشت است؟|ناشر=تسنیم|تاریخ=۲۰۲۵-۰۹-۱۰|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref>

'''آورد سالانه اولیه رودخانه''': ۴۷۰ میلیون متر مکعب<ref name="mehrnews_sad" />

'''قدرت نیروگاه برق‌آبی''': ۹۰ مگاوات<ref name="sad_wiki" />

'''اهداف سد''':

تأمین آب آشامیدنی شهر تهران و کرج
آبیاری ۵۰٬۰۰۰ هکتار زمین‌های کشاورزی کرج
تولید برق
کنترل سیلاب
پرورش ماهی ([[قزل‌آلا]]، ماهی سفید و ماهی سیاه)
گردشگری<ref name="sad_wiki" /><ref name="sad_abin" />
'''وضعیت بحرانی فعلی''':
در '''پاییز ۱۴۰۴'''، سد امیرکبیر دچار '''افت شدید ذخیرهٔ آب''' شد و به '''بدترین وضعیت ۶۳ سال اخیر''' خود رسید.<ref name="tabnak_sad">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.tabnak.ir/fa/news/1333309|عنوان=سد کرج در بدترین وضعیت ۶۳ سال اخیر|ناشر=تابناک|تاریخ=۲۰۲۵-۱۰-۰۸|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref> <ref name="tasnim_sad">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.tasnimnews.com/fa/news/1404/07/19/3413219|عنوان=سد کرج در آستانه فاجعه/ کاهش ۷۳ درصدی ذخایر آبی|ناشر=تسنیم|تاریخ=۲۰۲۵-۱۰-۱۰|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref><ref name="jahansanat">{{یادکرد وب|نشانی=https://jahanesanat.ir/سد-کرج-از-مدار-خارج-می-شود|عنوان=سد کرج از مدار خارج می‌شود؛ آب کرج مرد!|ناشر=جهان صنعت|تاریخ=۲۰۲۵-۱۰-۲۴|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref>

علل بحران:<ref name="tasnim_sad" /><ref name="mehrnews_sad" />

افت شدید بارش

خشکسالی پنج ساله اخیر

افزایش برداشت

تغییرات اقلیمی

==== منابع آب زیرزمینی ====
کرج از منابع آب زیرزمینی نیز برخوردار است، اما برداشت بی‌رویه و افزایش جمعیت موجب افت سطح آب‌های زیرزمینی و ایجاد [[فرونشست زمین]] در برخی مناطق شده‌است.

=== خاک و پوشش گیاهی ===

==== خاک ====
خاک‌های منطقه کرج عمدتاً '''آبرفتی''' و از نوع '''دانه‌ریز''' هستند که حاصل فرسایش و رسوب‌گذاری رودخانه‌های منطقه می‌باشند. این نوع خاک در برخی نقاط موجب افزایش آسیب‌پذیری لرزه‌ای شده‌است.<ref name="karajemrouz_gosal" />

==== پوشش گیاهی ====
استان البرز به لحاظ وضعیت خاص توپوگرافی و اقلیمی، از غنای کم‌نظیر پوشش گیاهی برخوردار بوده و بیش از '''۷۰۰ گونه گیاهی''' متعلق به '''۲۰۰ جنس''' از گیاهان اصلی شناسایی شده که نشان‌دهنده پوشش گیاهی بسیار غنی این خطّه است.<ref name="pooshesh_alborz">{{یادکرد وب|نشانی=https://noandishaan.com/forums/topic/98300|عنوان=پوشش گیاهی استان البرز|ناشر=نواندیشان|تاریخ=۲۰۱۵-۰۶-۰۲|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref>

'''جنگل‌ها''':
در استان البرز '''۴٬۱۸۲ هکتار''' پوشش جنگلی (با احتساب درختچه‌زار و بیشه‌زارهای طبیعی) وجود دارد که به دو قسمت عمده تقسیم می‌شود:<ref name="pooshesh_alborz" />

'''۱. جنگل‌های طبیعی''':
جنگل‌های طبیعی استان البرز در ارتفاعات کرج، [[ساوجبلاغ]] و [[طالقان]] دیده می‌شود و در گذشته انبوه‌تر بوده اما به دلیل بهره‌برداری‌های بی‌رویه، از مساحت آن‌ها کاسته شده‌است.<ref name="pooshesh_alborz" />

مهم‌ترین گونه‌های گیاهی جنگل‌های طبیعی:

[[بادام کوهی]]

[[انجیر]]

[[درخت ارس|ارس]]

[[پسته کوهی]]

[[داغداغان]]

[[زالزالک]]

[[بید]]

[[ازگیل]]

[[گون]]

[[درمنه]]

[[تمشک]]

[[زرشک]]<ref name="pooshesh_alborz" />

'''۲. جنگل‌های دست‌کاشت''':
به منظور پاکیزگی هوا، جلوگیری از توسعه بی‌رویهٔ شهرها، جلوگیری از وقوع سیل و فرسایش خاک و ایجاد گردشگاه، در بخش‌های مختلف استان جنگل‌های دست‌کاشت ایجاد شده‌است.<ref name="pooshesh_alborz" />

مهم‌ترین گونه‌های گیاهی جنگل‌های دست‌کاشت:

[[اقاقیا]]

[[زبان گنجشک]]

[[تاغ]]

[[گز]]

[[گون]]<ref name="pooshesh_alborz" />

پارک‌های [[جهان‌نما]] و [[هلجرد]] از جمله جنگل‌های دست‌کاشت استان البرز می‌باشند.<ref name="pooshesh_alborz" />

'''مراتع و علفزارها''':
در حدود '''۵۱٬۷۲۱ هکتار''' از اراضی استان البرز از زمین‌های کویری و مرتعی پوشیده شده که در [[نظرآباد]] و [[اشتهارد]] واقع شده‌اند.<ref name="pooshesh_alborz" />

'''روند تغییرات پوشش گیاهی''':
مطالعات نشان می‌دهد که در سه دهه اخیر، از میزان پوشش گیاهی کاسته شده و به سطح اراضی بدون پوشش اضافه گردیده‌است. در مورد تغییر طبقات کاربری اراضی، از سطح اراضی کشاورزی کاسته شده و بر سطح اراضی مسکونی افزوده شده‌است.<ref name="taghirat_pooshesh">{{یادکرد وب|نشانی=https://civilica.com/doc/1470734|عنوان=مقاله پایش روند تغییرات پوشش گیاهی شهرستان کرج|ناشر=سیویلیکا|تاریخ=۲۰۲۲-۰۶-۲۰|تاریخ بازدید=۳۱ مهر ۱۴۰۳|زبان=فارسی}}</ref>

=== محیط زیست و چالش‌های زیست‌محیطی ===
{{نگاه کنید به|مسائل زیست‌محیطی کرج}}

کرج با چالش‌های زیست‌محیطی متعددی روبه‌روست که در بخش [[#دوران معاصر|دوران معاصر]] به تفصیل بررسی شده‌اند، از جمله:

[[آلودگی هوا در کرج|آلودگی هوای شدید]]

بحران آب (کاهش ۷۳٪ ذخایر سد کرج در مهر ۱۴۰۴)

فرونشست زمین

کاهش پوشش گیاهی و توسعه بی‌رویه شهری
== جمعیت‌شناسی ==

=== جمعیت ===

==== جمعیت تاریخی و روند رشد ====
شهر کرج یکی از پویاترین شهرهای ایران از نظر رشد جمعیت بوده و در طول هفت دهه گذشته، شاهد رشدی چشمگیر و بی‌سابقه در جمعیت خود بوده‌است. کرج که در سال ۱۳۳۵ شهری کوچک با جمعیتی حدود '''۱۴ هزار نفر''' بود،<ref name="iranstatis">{{یادکرد وب|نشانی=https://iranstatis.com/downloads/a01010030/|عنوان=جمعیت کرج (۱۳۳۵-۱۴۰۴) + مناطق شهرداری|ناشر=ایران استاتیس|تاریخ=۲۰۲۵-۱۰-۲۱|تاریخ بازدید=۲ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="mansourian2016">{{یادکرد ژورنال|نویسندگان=منصوریان، حسین و همکاران|سال=۲۰۱۶|عنوان=پویش جمعیتی و الگوهای پوشش زمین در منطقۀ کالن‌شهری تهران|ژورنال=جغرافیای شهری|نشریه=دانشگاه تهران|شماره=۱|صفحه=۶۱۹-۶۳۵|زبان=فارسی}}</ref> در سال ۱۳۹۵ به '''۱٬۵۹۲٬۴۹۲ نفر''' رسیده<ref name="wiki_karaj" /> و براساس برآورد سال ۱۴۰۴ جمعیت آن به '''۱٬۸۲۵٬۰۰۰ نفر''' افزایش یافته‌است.<ref name="iranstatis" />

کرج در حال حاضر '''چهارمین شهر پرجمعیت ایران''' پس از [[تهران]]، [[مشهد]] و [[اصفهان]] است<ref name="iranstatis" /><ref name="worldpop2025">{{یادکرد وب|نشانی=https://worldpopulationreview.com/world-cities/karaj-population|عنوان=Karaj Population 2025|ناشر=World Population Review|تاریخ=۲۰۲۴-۱۲-۳۱|تاریخ بازدید=۲ آبان ۱۴۰۴|زبان=انگلیسی}}</ref> و با احتساب جمعیت حومه و کلان‌شهر، جمعیت منطقۀ شهری کرج به '''۱٬۹۷۳٬۴۷۰ نفر''' (سال ۱۳۹۵) می‌رسد.<ref name="wiki_karaj" /> در سطح منطقه‌ای، کرج '''بیست و دومین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه''' محسوب می‌شود.<ref name="wiki_karaj" />
==== نرخ رشد جمعیت ====
یکی از ویژگی‌های برجسته کرج، نرخ رشد جمعیتی بسیار بالای آن در دهه‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۶۵ است. در دورۀ '''۱۳۴۵–۱۳۵۵'''، شهر کرج با نرخ رشد سالانۀ '''۱۲٫۰۴ درصد''' و در دورۀ '''۱۳۵۵–۱۳۶۵''' با نرخ رشد '''۱۶٫۰۶ درصد'''، بالاترین نرخ رشد جمعیتی را در بین شهرهای بزرگ ایران تجربه کرد.<ref name="iranstatis" /><ref name="mansourian2016" /> این رشد سریع عمدتاً ناشی از '''مهاجرت انبوه''' از نقاط مختلف کشور به کرج بوده‌است.<ref name="mehrnews_jovani">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/6474550|عنوان=البرز در مسیر توسعه جوانی جمعیت|ناشر=مهر|تاریخ=۲۰۲۵-۰۵-۲۵|تاریخ بازدید=۲ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="durham_karaj">{{یادکرد پایان‌نامه|نویسنده=Tavakolian, Bahram|سال=۱۹۷۸|عنوان=A Geographical Study of Karaj: A Satellite City in the Urban Region of Tehran|نوع=رساله دکتری|دانشگاه=Durham University|محل=انگلستان|نشانی=http://etheses.dur.ac.uk/1860/|زبان=انگلیسی}}</ref>

جمعیت کرج طی دورهٔ '''۶۰ سالهٔ ۱۳۳۵–۱۳۹۵''' بیش از '''۱۰۰ برابر''' شده‌است،<ref name="zebardast2016">{{یادکرد ژورنال|نویسندگان=زبردست، اسفندیار و جهانشالو|سال=۲۰۱۶|عنوان=تحلیل الگوی رشد شهری در انطباق با معیارهای رشد هوشمند: نمونۀ موردی منطقۀ یک شهرداری کرج|ژورنال=پژوهش و برنامه‌ریزی شهری|شماره=۲۷|صفحه=۱۴۱-۱۶۲|نشانی=https://sppl.ui.ac.ir/article_26338.html|زبان=فارسی}}</ref> که این رشد را به یکی از سریع‌ترین رشدهای شهری در جهان تبدیل می‌کند.

از دهه ۱۳۷۰ به بعد، نرخ رشد جمعیت کرج کاهش یافته و به '''۳ تا ۴ درصد''' در سال رسیده‌است.<ref name="iranstatis" /> در سال ۱۳۹۵، برای نخستین بار نرخ رشد جمعیت کرج '''منفی''' (−۰٫۲۸ درصد) شد که نشان‌دهندۀ کاهش جمعیت یا کُندی شدید رشد است.<ref name="iranstatis" /> این کاهش ممکن است ناشی از افزایش هزینۀ زندگی، کاهش کیفیت زندگی شهری، آلودگی هوا و مهاجرت معکوس به شهرهای اطراف باشد.<ref name="zebardast2016" />

استان البرز، که مرکز آن کرج است، در مقطع ۱۳۸۵–۱۳۹۰ با نرخ رشد جمعیتی '''۳٫۰۴ درصد''' در سال، بالاترین نرخ رشد را در بین استان‌های ایران داشته‌است.<ref name="wiki_alborz">{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.wikipedia.org/wiki/استان_البرز|عنوان=استان البرز|ناشر=ویکی‌پدیا|تاریخ=۲۰۰۹-۰۷-۲۲|تاریخ بازدید=۲ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref><ref name="iran_demog">{{یادکرد وب|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_Iran|عنوان=Demographics of Iran|ناشر=Wikipedia|تاریخ=۲۰۰۱-۰۵-۰۴|تاریخ بازدید=۲ آبان ۱۴۰۴|زبان=انگلیسی}}</ref> طبق برآوردهای اخیر، استان البرز همچنان با نرخ رشد '''۲٫۴ درصد''' در سال یکی از بالاترین نرخ‌های رشد جمعیتی را در کشور دارد.<ref name="mehrnews_jovani" />

==== تراکم جمعیتی ====
بر اساس داده‌های سال ۱۳۷۵، تراکم جمعیتی شهرستان کرج '''۴۷۳٫۵ نفر در کیلومتر مربع''' بوده‌است که در مقایسه با میانگین کشوری (۳۶ نفر)، شهرستان کرج از جمله '''پرتراکم‌ترین شهرستان‌های کشور''' محسوب می‌شود.<ref name="fathi_karaj">{{یادکرد وب|نشانی=https://fathielham.blogfa.com/post/10|عنوان=وضعیت اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی شهرستان کرج از نگاه آمار|ناشر=بلاگ فتحی الهام|تاریخ=۲۰۱۲-۱۲-۳۱|تاریخ بازدید=۲ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> تراکم جمعیتی استان البرز نسبت به وسعت آن '''بیش از چهار برابر میانگین کشوری''' است.<ref name="salamat_bargozari">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.salamatnews.com/news/380087|عنوان=بارگذاری جمعیتی در استان البرز، چهار برابر میانگین کشوری|ناشر=سلامت نیوز|تاریخ=۲۰۲۴-۱۲-۰۳|تاریخ بازدید=۲ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>

بر اساس برآورد ظرفیت‌ها، جمعیت استان البرز باید '''۷۰۰ هزار نفر''' باشد، اما امروزه نزدیک به '''چهار میلیون نفر''' در این استان زندگی می‌کنند.<ref name="salamat_bargozari" /> حتی در برخی مناطق، ظرفیت زیستی '''۱۹ برابر''' ظرفیتی است که برای آن تعریف شده و [[فردیس]] '''پرتراکم‌ترین منطقه در کشور''' به لحاظ جمعیتی است.<ref name="salamat_bargozari" />

=== ساختار جمعیتی ===

==== بُعد خانوار ====
بر اساس آخرین سرشماری سال ۱۳۹۵، بُعد خانوار (میانگین تعداد افراد در یک خانوار) در شهر کرج برابر با '''۳٫۱ نفر''' است.<ref name="iranstatis" /><ref name="salamat_bargozari" /> این رقم نشان می‌دهد که یک خانوادۀ معمولی در کرج تنها '''یک یا دو فرزند''' دارد.<ref name="salamat_bargozari" /> این بُعد خانوار مشابه میانگین کشوری (۳٫۲ نفر) است<ref name="salamat_bargozari" /> و بازتابی از کاهش نرخ باروری در مناطق شهری ایران است.

تعداد خانوارهای شهر کرج در سال ۱۳۹۵ برابر با '''۵۰۸٬۴۲۰ خانوار''' بوده‌است.<ref name="wiki_karaj" /><ref name="karaj_en">{{یادکرد وب|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Karaj|عنوان=Karaj|ناشر=Wikipedia|تاریخ=۲۰۰۴-۰۹-۱۱|تاریخ بازدید=۲ آبان ۱۴۰۴|زبان=انگلیسی}}</ref>

==== نسبت جنسی ====
نسبت جنسی در شهر کرج بر اساس سرشماری ۱۳۹۵ برابر با '''۱۰۲ مرد''' به ازای هر '''۱۰۰ زن''' است،<ref name="iranstatis" /><ref name="karaj_en" /> که نشان‌دهندۀ تعادل نسبی بین دو جنس است. این نسبت مشابه نسبت جنسی کل ایران است.<ref name="wiki_demog_iran">{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.wikipedia.org/wiki/جمعیت‌شناسی_ایران|عنوان=جمعیت‌شناسی ایران|ناشر=ویکی‌پدیا|تاریخ=۲۰۰۵-۰۶-۱۹|تاریخ بازدید=۲ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>

==== ساختار سنی ====
ساختار سنی جمعیت کرج بر اساس سرشماری ۱۳۹۵:<ref name="karaj_en" />

'''گروه سنی ۰–۱۴ سال''' (کودکان و نوجوانان): ۲۰٫۳ درصد

'''گروه سنی ۱۵–۲۹ سال''' (جوانان): ۲۳٫۶ درصد

'''گروه سنی ۳۰–۶۴ سال''' (بزرگسالان): ۵۰٫۲ درصد

'''گروه سنی ۶۵ سال و بالاتر''' (سالمندان): ۶٫۰ درصد

این ساختار نشان می‌دهد که کرج دارای '''جمعیت نسبتاً جوان''' است، به‌طوری که حدود '''۷۴ درصد''' جمعیت در سن کار و فعالیت (۱۵–۶۴ سال) قرار دارند. استان البرز به دلیل مهاجرت‌های داخلی و رشد سریع جمعیت، دارای '''نسبت بالایی از جوانان''' در سنین ۱۵ تا ۲۹ سال است،<ref name="mehrnews_jovani" /> که نشان‌دهندۀ '''پتانسیل بالای نیروی کار''' در این استان است.

با این حال، ساختار سنی جمعیت البرز نشان‌دهندۀ جوانی نسبی است، اما نشانه‌هایی از '''حرکت به سمت پیری جمعیت''' نیز مشاهده می‌شود.<ref name="mehrnews_jovani" /> این روند با کاهش نرخ باروری و افزایش امید به زندگی همراه است.

==== نرخ باروری ====
نرخ باروری کلی (TFR) در ایران به '''۱٫۶ فرزند''' به ازای هر زن کاهش یافته که کمتر از '''سطح جانشینی''' (۲٫۱ فرزند) است.<ref name="mehrnews_jovani" /> اگرچه داده‌های خاص نرخ باروری در کرج محدود است، اما گزارش‌ها حاکی از '''کاهش تمایل به فرزندآوری''' در این استان به دلیل '''سبک زندگی شهری''' و '''هزینه‌های بالای زندگی''' است.<ref name="mehrnews_jovani" /><ref name="salamat_bargozari" />

مشکلات اقتصادی، اشتغال و '''افزایش سن ازدواج''' نقش مهمی در کاهش نرخ باروری در البرز داشته‌است.<ref name="salamat_bargozari" />

=== مهاجرت و شهرنشینی ===

==== مهاجرپذیری ====
کرج پس از تهران، '''بزرگ‌ترین شهر مهاجرپذیر ایران''' بوده‌است<ref name="zebardast2016" /><ref name="wiki_karaj" /> و به همین دلیل به آن لقب '''«ایران کوچک»''' داده شده‌است.<ref name="iranopedia">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.iranopedia.com/karaj|عنوان=Karaj, Iran: Everything You Have to Know|ناشر=Iranopedia|تاریخ=۲۰۱۵-۱۲-۳۱|تاریخ بازدید=۲ آبان ۱۴۰۴|زبان=انگلیسی}}</ref> بخش قابل توجهی از جمعیت استان البرز به واسطۀ '''مهاجرت داخلی''' افزایش یافته‌است.<ref name="mehrnews_jovani" />

البرز به دلیل موقعیت جغرافیایی (نزدیکی به تهران و قرارگیری در دامنه‌های البرز)، آب‌وهوای مناسب، و فرصت‌های اقتصادی، یکی از مقاصد اصلی مهاجرت داخلی و حتی خارجی است.<ref name="mehrnews_jovani" /> این مهاجرپذیری به افزایش تراکم جمعیتی منجر شده و ساختار قومیتی متنوعی شامل اقوام [[فارس (قوم)|پارسی]]، [[کردها|کرد]]، [[لرها|لر]]، [[بختیاری‌ها|بختیاری]]، و [[آذربایجانی‌ها|آذری]] ایجاد کرده‌است.<ref name="mehrnews_jovani" />

در دهه‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵، استقرار صنایع، شرکت‌ها و مراکز آموزشی و تحقیقاتی متعدد در محور تهران-کرج، زمینه‌ساز ورود '''سیل عظیم مهاجران''' از گوشه و کنار کشور به این منطقه شده‌است.<ref name="zebardast2016" /><ref name="durham_karaj" />

==== الگوهای مهاجرتی ====
براساس مطالعات مهاجرت داخلی در ایران:<ref name="unfpa_migration">{{یادکرد گزارش|سازمان=United Nations Population Fund (UNFPA)|سال=۲۰۱۹|عنوان=Internal Migration and Urbanization in Iran With Emphasis on the Period 2011-2016|نشانی=https://iran.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/layout_-_report_on_internal_migration-v.01-en_1.pdf|زبان=انگلیسی}}</ref><ref name="mahmoudian2016">{{یادکرد مقاله کنفرانس|نویسنده=Mahmoudian, Hossein|سال=۲۰۱۶|عنوان=Internal Migration and Urbanization in Iran: Status, Challenges and Policy Guidelines|کنفرانس=European Population Conference 2016|محل=Mainz, Germany|نشانی=https://epc2016.eaps.nl/papers/160199}}</ref>

در طول ۶۰ سال گذشته، شهرهای کرج، مشهد، قم و اهواز به ترتیب '''بیشترین رشد جمعیتی''' را تجربه کرده‌اند.<ref name="unfpa_migration" />

در دورۀ ۱۳۵۵–۱۳۶۵، بیش از '''۱٫۲ میلیون نفر''' به منطقۀ شهری تهران-کرج مهاجرت کردند.<ref name="tandfonline_poly">{{یادکرد ژورنال|نویسندگان=Zebardast, E. & Mohammadi, J.|سال=۲۰۱۳|عنوان=Growth of polynucleated metropolis and fragmentation of metropolitan governance: The case of Tehran|ژورنال=Planning Theory & Practice|جلد=۱۴|شماره=۴|صفحه=۴۶۷-۴۸۴|doi=10.1080/19463138.2013.851682}}</ref>

طی دوره‌های ۱۳۵۵–۱۳۹۵، مهاجرت به کرج عمدتاً از نوع '''شهری–شهری''' بوده و نه روستایی–شهری.<ref name="mahmoudian2016" />

بیشترین نرخ مهاجرت در بازۀ سنی '''۲۰–۳۴ سال''' (سن فعالیت، اشتغال، تحصیل و ازدواج) رخ داده‌است.<ref name="mahmoudian2016" />

در سال‌های اخیر، براساس برآوردهای جمعیتی، '''۵۸ درصد''' از کل مهاجران داخل سرزمین به سمت استان تهران و البرز هدایت شده‌اند.<ref name="salamat_bargozari" />

==== شهرنشینی ====
میزان شهرنشینی در استان البرز از بالاترین‌های کشور است. براساس سرشماری ۱۳۹۵، حدود '''۹۰ درصد''' جمعیت استان البرز در مناطق شهری زندگی می‌کنند.<ref name="wiki_alborz" /> این رقم بالاتر از میانگین کشوری (۷۴ درصد) است<ref name="iran_demog" /> و نشان‌دهندۀ ماهیت شهری و مدرن این استان است.

استان‌های قم، تهران و البرز به ترتیب بیشترین نرخ شهرنشینی را در کشور دارند.<ref name="unfpa_migration" />

==== پیامدهای مهاجرت و رشد سریع ====
مهاجرت انبوه و رشد سریع جمعیت در کرج منجر به مشکلات متعددی شده‌است:<ref name="zebardast2016" /><ref name="mahmoudian2016" /><ref name="durham_karaj" />

'''گسترش افقی بی‌رویه''' و [[گسترش شهری|پراکندگی شهری]]

فشار بر زیرساخت‌های شهری و خدمات عمومی

افزایش آلودگی هوا

کمبود مسکن و افزایش قیمت مسکن

ترافیک شدید و مشکلات حمل‌ونقل

کاهش اراضی کشاورزی و فضای سبز

تخریب محیط‌زیست

نابرابری اجتماعی-اقتصادی

بافت شهری '''نامنسجم و پاره‌پاره'''<ref name="zebardast2016" />

شهر کرج بافتی نامنسجم و پراکنده و به‌لحاظ اجتماعی نیز، جمعیتی بسیار ناهمگون از طوایف، اقوام و جمعیت‌هایی با ریشه و خاستگاهی به وسعت سرتاسر ایران دارد.<ref name="zebardast2016" />

=== اقوام و ترکیب قومی ===

==== تنوع قومی ====
کرج از تنوع قومی بسیار بالایی برخوردار است. استان البرز به دلیل مهاجرت بالای خود همواره زادگاه انواع اقوام بوده و '''نقطه قوت''' آن ترکیب قومیتی است.<ref name="gardesh_guyesh">{{یادکرد وب|نشانی=https://gardeshgariiran.ir/گویش-محلی-مردم-البرز/|عنوان=گویش محلی مردم البرز|ناشر=گردشگری ایران|تاریخ=۲۰۱۴-۰۲-۱۳|تاریخ بازدید=۲ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>

در طول سالیان گذشته، اقوام مختلفی به این استان مهاجرت کرده‌اند که هر کدام به زبان یا لهجۀ خود صحبت می‌کنند. از اقوام ساکن در استان می‌توان به قوم‌های [[لرها|لر]]، [[کردها|کرد]]، [[گیلک‌ها|گیلک]]، [[یزدی‌ها|یزدی]]، [[آذربایجانی‌ها|ترک (آذری)]]، [[مازندرانی‌ها|مازندرانی]] و خوزستانی اشاره کرد که به‌صورت غیرمتمرکز در نقاط مختلف استان ساکن هستند.<ref name="gardesh_guyesh" />

=== زبان و گویش ===

==== زبان رسمی ====
[[زبان فارسی]] زبان رسمی و رایج‌ترین زبان بین اقوام مختلف کرج می‌باشد.<ref name="wiki_karaj" /><ref name="gardesh_guyesh" /> این زبان گویش اصلی شهر کرج است و برای ارتباط بین اقوام مختلف به‌کار می‌رود.

==== گویش کرجی ====

'''گویش کرجی''' گویشی از خانوادۀ گویش‌های فارسی-مازندرانی است که توسط بومیان شهرستان‌های [[فردیس]]، [[ساوجبلاغ]] و کرج به‌کار می‌رود.<ref name="wiki_karaj" /><ref name="karaj_guyesh">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.karajshahr.ir/مروری-بر-گویش-مادی-البرزی/|عنوان=مروری بر گویش مادی البرزی|ناشر=کرج شهر|تاریخ=۲۰۱۳-۰۱-۱۴|تاریخ بازدید=۲ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref> گویش کرجی زبان بومی نواحی مرکزی و جنوبی شهرستان کرج می‌باشد.

ریشۀ دقیق گویش کرجی مشخص نیست، اما این گویش منطقۀ البرز شمالی از [[اوشان]]، فشم، [[سولقان]] و [[شمشک]] تا [[کندر]]، [[شهرستانک]]، [[برغان]] و دیگر روستاهای دامنۀ رشته‌کوه‌های البرز را در بر می‌گیرد.<ref name="gardesh_guyesh" /> این گویش در محلات مختلف کرج همچون حصار، سرجوب، وسیه، بیلقان، مصباح، سرحدآباد، کلاک، سیاکلان، آتشگاه، دوروان، گوهردشت، ده کرج و غیره به‌کار می‌رود.<ref name="wiki_karaj" />

گویش کرجی برگرفته از '''گویش و زبان مادی البرزی''' است<ref name="karaj_guyesh" /> و با دیگر همسایگان شمالی (استان‌های مازندران و گیلان) به لحاظ دستوری و واژگان، لغات مشترکی دارد.<ref name="karaj_guyesh" /> گویش مادی البرزی عاری از کلمات عربی، ترکی و دیگر زبان‌های رایج در این حوالی است.<ref name="karaj_guyesh" />

نخستین کار علمی-پژوهشی دربارۀ گویش کرجی توسط محققان ایرانی انجام شده‌است.<ref name="sid_guyesh">{{یادکرد ژورنال|نویسندگان=شقاقی، ویدا و دیگران|سال=۲۰۱۲|عنوان=گویش کرجی|ژورنال=مجله زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان|شماره=۷|صفحه=۱۳۵-۱۵۸|نشانی=https://www.sid.ir/FileServer/SF/3221391h0707.pdf|زبان=فارسی}}</ref>

==== گویش شمیرانی (شمالی) ====
گویش [[زبان مازندرانی|شمیرانی]] (یکی از گویش‌های زبان مازندرانی) بیشتر توسط بومی‌های شمال شهرستان کرج استفاده می‌شود.<ref name="karajtabliq">{{یادکرد وب|نشانی=https://karajtabliq.ir/blog/get-to-know-karaj-better|عنوان=کرج را بیشتر بشناسیم|ناشر=کرج تبلیغ|تاریخ بازدید=۲ آبان ۱۴۰۴|زبان=فارسی}}</ref>

==== زبان تاتی ====
زبان [[زبان تاتی|تاتی]] بیشتر توسط بومی‌های شهرستان [[اشتهارد]] استفاده می‌شود و به زبان‌های گیلکی، تالشی، کردی و اوستایی شباهت دارد.<ref name="karajtabliq" />

همچنین '''تاتی طالقانی''' گویش مردم بومی شهرستان [[طالقان]]، [[جوستان]] و آبادی‌های فشندک، اوانک، کردان و... است.<ref name="karajtabliq" /> [[جلال آل‌احمد]] که خودش اصالتاً اهل شهرستان طالقان بوده، زبان مردم البرز را تاتی می‌دانسته‌است.<ref name="karajtabliq" />

==== دیگر زبان‌ها ====
به دلیل تنوع قومی، زبان‌ها و گویش‌های دیگری نیز در کرج رایج است، از جمله:<ref name="gardesh_guyesh" />

[[زبان آذربایجانی|آذری (ترکی آذربایجانی)]]

[[زبان کردی|کردی]]

[[زبان گیلکی|گیلکی]]

[[زبان لری|لری]]

=== چالش‌های جمعیتی ===

==== بحران جمعیتی و کاهش باروری ====
استان البرز در شرایطی با '''بحران جمعیتی''' دست‌وپنجه نرم می‌کند که ناشی از کاهش شدید نرخ باروری است.<ref name="salamat_bargozari" /> با نرخ باروری فعلی زیر سطح جانشینی (۱٫۶ فرزند)، استان در آیندۀ نزدیک با '''پیری جمعیت''' و کاهش نسبت جمعیت فعال روبه‌رو خواهد شد.<ref name="mehrnews_jovani" />

==== فشار بر زیرساخت‌ها ====
با وجود ظرفیت زندگی برای ۷۰۰ هزار نفر، اکنون بیش از چهار میلیون نفر در استان البرز زندگی می‌کنند.<ref name="salamat_bargozari" /> این امر فشار عظیمی بر زیرساخت‌های شهری، منابع آب، سیستم حمل‌ونقل، مسکن و خدمات عمومی وارد کرده‌است.

==== نیاز به برنامه‌ریزی جامع ====
جوانی جمعیت و نرخ رشد بالای استان البرز نیازمند '''برنامه‌ریزی جامع''' برای تأمین نیازهای این گروه سنی است.<ref name="mehrnews_jovani" /> ایجاد فرصت‌های شغلی، ارتقای سطح آموزش، توسعۀ امکانات تفریحی و فرهنگی و توجه به چالش‌های اجتماعی می‌تواند به بهبود وضعیت جوانی جمعیت در این استان کمک کند.<ref name="mehrnews_jovani" />