نیکلای مارکف

نیکلای لووویچ مارکف (به روسی: Николай Л. Марков)(۱۸۸۳–۱۹۵۷)، معمار روسی‌تبار، یکی از برجسته‌ترین چهره‌های معماری دوران گذار ایران از سنت به مدرنیته است. او با طراحی و ساخت بیش از ۲۰ بنای شاخص در تهران و شهرهای اطراف از جمله کرج، نقشی کلیدی در شکل‌دهی به چهره معماری ایران در دوران پهلوی اول ایفا کرد. کارخانه قند کرج که در سال ۱۳۱۱ (۱۹۳۲) طراحی شد، یکی از شاهکارهای معماری صنعتی اوست که ترکیبی هنرمندانه از سبک آرت دکو، معماری سنتی ایرانی و فناوری مدرن را به نمایش می‌گذارد.

زندگی‌نامه و مسیر حرفه‌ای

دوران تحصیل و آشنایی با ایران

نیکلای مارکف در ۹ ژانویه ۱۸۸۳ (۱۹ دی ۱۲۶۱) در شهر تفلیس (پایتخت کنونی گرجستان) در خانواده‌ای سرشناس از افسران روسیه تزاری به دنیا آمد. او پس از اتمام تحصیلات متوسطه، در سال ۱۹۱۰ از آکادمی هنرهای زیبای سن‌پترزبورگ در رشته معماری فارغ‌التحصیل شد. نکته قابل توجه این است که مارکف پس از اتمام تحصیلات معماری، تا سال ۱۹۱۴ در بخش فارسی دانشکده شرق‌شناسی همان دانشگاه به تحصیل ادامه داد و زبان فارسی فراگرفت. این علاقه عمیق به فرهنگ و ادبیات ایرانی، بعدها در سبک معماری او تأثیر بسزایی داشت.

خدمت نظامی و ورود به ایران

مارکف در جنگ جهانی اول به عنوان داوطلب در ارتش روسیه در قفقاز خدمت کرد. در سال ۱۹۱۷ (۱۲۹۶ خورشیدی)، او به عنوان آجودان فرماندهی بریگاد قزاق ایران منصوب شد. بریگاد قزاق ایران یک واحد نظامی ویژه بود که در زمان ناصرالدین شاه تشکیل شده بود و نقش مهمی در حوادث سیاسی ایران داشت. مارکف در این دوران به درجه ژنرالی در ارتش ایران رسید و با رضاخان (بعدها رضاشاه پهلوی) صمیمیت پیدا کرد.

پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه و به دلیل حمایت از جنبش سفیدها (مخالفان بلشویک‌ها)، مارکف تصمیم گرفت در ایران بماند. در سال ۱۹۲۱ (۱۳۰۰ خورشیدی)، پس از انحلال بریگاد قزاق، او از خدمت نظامی کناره‌گیری کرد و به حرفه معماری بازگشت.

تأسیس دفتر معماری و آغاز فعالیت حرفه‌ای

مارکف پس از استقرار در تهران، در شهرداری تهران استخدام شد و اولین دفتر معماری خود را در خیابان استانبول و سپس در خیابان‌های فردوسی و ارباب جمشید دایر کرد. او تا زمان وقوع جنگ جهانی دوم فعالیت پرباری داشت و در این دوران، بیش از دو دهه به طراحی و ساخت بناهای متنوع پرداخت.

مارکف در طول حیات حرفه‌ای خود دو بار ازدواج کرد. همسر دوم او، ورا دیمیتریونا، در سال ۱۳۰۸ (۱۹۲۹) درگذشت. از ازدواج دوم او، دو فرزند (یک دختر و یک پسر) به دنیا آمدند. دخترش، تاتیانا، بعدها به ایالات متحده آمریکا مهاجرت کرد.

نیکلای مارکف در ۱۹ نوامبر ۱۹۵۷ (۲۸ آبان ۱۳۳۶) در تهران درگذشت و در گورستان مسیحیان دولاب، در کنار مقبره همسرش به خاک سپرده شد.

سبک معماری و فلسفه طراحی

ترکیب سنت و مدرنیته

مارکف در شرایطی به ایران آمد که کشور در آستانه دگرگونی‌های بنیادین قرار داشت. جامعه ایران در دوران پهلوی اول با دوگانگی بین سنت و تجدد روبه‌رو بود. مارکف با درک عمیق این وضعیت و با بهره‌گیری از تحصیلات آکادمیک خود در سن‌پترزبورگ و شناختش از فرهنگ ایرانی، توانست سبکی منحصر به فرد را پایه‌گذاری کند.

او از پیروان سبک آرت دکو بود که در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ در اروپا و آمریکا رایج شده بود. آرت دکو راه میانه‌ای بین مدرنیسم خالص و معماری تاریخی نمایندگی می‌کرد. مارکف این سبک را با عناصر معماری سنتی ایران، به ویژه دوره صفویه و هخامنشی، ترکیب کرد. یکی از منتقدان معماری ایرانی، کار او را «دروازه ورود به قرن بیستم برای ایران» نامیده است.

استفاده از مصالح بومی و فناوری محلی

مارکف به معماری اسلامی و شیوه‌های سنتی ساخت بناهای ایرانی علاقه فراوان داشت. او در طراحی‌های خود از مصالح محلی مانند آجر، سنگ، کاشی و گچ استفاده می‌کرد. آجرهای خشتی که او به کار می‌برد، ابعاد ۲۰ × ۲۰ سانتی‌متر داشت و به «آجر مارکوفی» یا «آجره مارکوی» مشهور شد. این نوآوری نشان‌دهنده تلاش او برای هماهنگی با فناوری‌های محلی و در عین حال ایجاد استانداردهای جدید بود.

عناصر معماری و تقارن

در آثار مارکف، تقارن و تعادل هندسی نقش اساسی دارند. او از عناصر معماری ایرانی مانند ایوان، قوس، کاشی‌کاری و کنگره بهره می‌برد، اما آنها را با نمای کلاسیک اروپایی، ستون‌ها و پنجره‌های رواقی ترکیب می‌کرد. این ترکیب موزون، هویتی متمایز به بناهای او بخشید که هم ریشه در فرهنگ ایرانی داشت و هم پاسخگوی نیازهای دوران مدرن بود.

میراث معماری نیکلای مارکف در کرج'

نیکلای مارکف در شهر کرج، که در آن زمان به عنوان شهری در حال رشد محسوب می‌شد، سه مجموعه معماری مهم و پایدار ایجاد کرد که هر کدام نمایش‌دهنده شاخه‌ای متفاوت از توانایی‌های معماری او هستند. این آثار نه تنها برای معماری کرج بلکه برای توسعه سراسری معماری ایران در دوران پهلوی اول اهمیت فراوان دارند.

نیکلای مارکف در کرج توانست سه دسته از معماری مختلف را به نمایش بگذارد:

1. معماری صنعتی و تولیدی: کارخانه قند کرج
2. معماری آموزشی: مدرسه عالی فلاحت
3. معماری مسکونی: مجموعه مسکونی کارخانه

هر یک از این آثار نمونه‌ای از توانایی او در تطبیق سبک ترکیبی‌اش با نیازهای مختلف و کاربردهای متنوع است.

کارخانه قند کرج (۱۳۱۱-۱۳۱۵)

کارخانه قند کرج پس از کارخانه قند کهریزک (ورامین)، دومین کارخانه قند ایران است که نیکلای مارکف طراح آن بود. مارکف در طراحی این کارخانه از همان سبک مشخص خود استفاده کرد: ترکیب معماری آرت دکو با عناصر سنتی ایرانی.

بنای کارخانه با استفاده از آجر ساخته شد که یکی از مصالح محلی مورد علاقه مارکف بود. در نماهای ساختمان، تقارن و ریتم موزون پنجره‌ها و دیوارهای آجری دیده می‌شود. استفاده از عناصر کلاسیک اروپایی در کنار تزیینات ساده ایرانی، ویژگی بارز این بنا است.

مجموعه مسکونی کارخانه قند(۱۳۱۱-۱۳۱۵)

مارکف نه تنها خود کارخانه بلکه کل مجموعه مسکونی کارخانه قند کرج را طراحی کرد که شامل انواع واحدهای مختلف بود:

• خانه‌های دوقلو برای کارگران
• خانه برای مجردان
• خانه‌های کارگری متنوع
• ساختمان مدیریت و نگهبانی
• محل زندگی مدیرعامل و معاونان
• مدرسه برای فرزندان کارگران
• خانه مدیر کارخانه (۱۳۱۳)

خانه مدیر کارخانه نمونه‌ای از معماری مسکونی مارکف است که سبک ترکیبی او را در مقیاس کوچک‌تر نشان می‌دهد.

مدرسه عالی فلاحت (۱۳۰۸ خورشیدی)

این ساختمان که امروزه به نام ساختمان دبیرخانه مارکوف یا ساختمان مارکوف دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران شناخته می‌شود، یکی از شاهکارهای معماری مارکف در کرج است.

در این بنا، مارکف از همان سبک خاص خود استفاده کرد که ترکیبی موزون از نمای شرقی و عملکرد غربی است. گوشه‌هایی که بال‌های بنا را به بدنه اصلی متصل می‌کند، همچون بناهای عظیم دوره ساسانی استحکام دارند و لبه‌های آن با کنگره‌های سه‌پله‌ای مشابه آنچه در تخت جمشید دیده می‌شود، مشخص شده‌اند.

در کتاب معماری نیکلای مارکف درباره بام‌های این بنا چنین آمده: «شکل لبه بام در برج‌ها متفاوت و شامل تکرار کنگره‌ها است. کنگره‌ها با احجام ساده مکعبی بیش‌شباهت به برج‌های قلعه نیستند».

این ساختمان تاریخی در محوطه پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران در کرج واقع شده است. بنا در میان درختان انبوه و محوطه زیبای دانشکده کشاورزی قرار دارد. در سال ۱۴۰۰ (۲۰۲۱) مرمت این ساختمان آغاز شد.

ساختمان به افتخار معمار آن، نیکلای مارکف، نامگذاری شده و به عنوان یکی از بناهای خاص و با معماری بی‌نظیر در این مجموعه شناخته می‌شود.

دیگر آثار برجسته نیکلای مارکف

بناهای آموزشی

دبیرستان البرز (۱۳۰۳–۱۳۰۴): اولین کار مهم مارکف در سن ۴۲ سالگی بود. این ساختمان با حجمی کشیده، تقارن کامل، بالکن‌های ستون‌دار و راهروهای طولی طراحی شد. ترکیب معماری کلاسیک با عناصر صفوی در ورودی ایوانی و تزیینات کاشی و آجر، از ویژگی‌های این بنا است. ساختمان مرکزی البرز و ساختمان علوم آن، به عنوان آثار ملی ایران ثبت شده‌اند.

دارالمُعلمین/دانشسرای عالی (۱۳۰۷): واقع در باغ نگارستان، این بنا با رعایت سبک معماری ایران و اصول مدرسه‌سازی طراحی شد. ترکیب موزون پنجره‌های رواقی، ستون‌های رومی و بالکن‌های طبقه دوم، از ویژگی‌های آن است.

دانشسرای مقدماتی تهران (۱۳۱۴): این بنا را می‌توان اوج بناهای ترکیبی مارکف دانست. دیوارهای ساده آجری با کاشی‌کاری‌های ظریف، آمفی‌تئاتر نعلی شکل در محور عرضی و کلاس‌ها در محور طولی، ترکیبی هنرمندانه از تضادها و تعادل‌هاست.

دبیرستان انوشیروان دادگر (۱۳۱۵): این مدرسه زرتشتی با الهام از معماری پیش از اسلام ایران طراحی شد. استفاده از المان‌های هخامنشی و کنگره‌های سه پله‌ای، به آن هویت باستانی بخشید.

بناهای اداری و عمومی

ساختمان پست و تلگراف تهران (۱۳۰۷): این ساختمان با مساحت ۱۵,۰۰۰ متر مربع و هزینه ۵۰۰,۰۰۰ تومان، در ۵ مرداد ۱۳۱۳ افتتاح شد. این بنا با نمای آجری و سنگی، ترکیب متقارن و حجم گسترده، نمایشی‌ترین اثر مارکف است. استفاده از سبک آرت دکو با مراجع کلاسیک و باروک، قدرت و اعتماد را منتقل می‌کند. این بنا اکنون به موزه پست تبدیل شده است.

ساختمان بلدیه (شهرداری) تهران (۱۲۶۱): واقع در میدان توپخانه که متأسفانه در دوران محمدرضا شاه تخریب شد.

بناهای مذهبی

مسجد فخرالدوله (امین‌الدوله) (۱۳۲۴–۱۳۲۸): این مسجد به سفارش بانو اشرف‌الملوک فخرالدوله، دختر مظفرالدین شاه، ساخته شد. مارکف در طراحی این مسجد از کانون‌های سنتی مسجدسازی ایران فاصله گرفت و گنبد پایین یا «گنبد خوابیده» (گومباد خبیده) طراحی کرد. استفاده از آجر سنتی و کاشی‌های سرامیکی در تزیینات، ویژگی این بنا است. مسجد در سال ۱۳۲۸ به ثبت آثار ملی ایران رسید.

کلیسای مریم مقدس (کلیسای نیکلسکی) تهران: مارکف در ساخت این کلیسای ارتدکس نقش داشت و سالیان طویل خیّر این کلیسا بود. او بعد از انقلاب بلشویک، وقتی دولت شوروی املاک کلیسای ارتدکس را در ایران مصادره کرد، در جمع‌آوری کمک‌های مالی برای ساخت کلیسای جدید نقش مهمی ایفا کرد.

بناهای صنعتی

کارخانه قند ورامین (۱۳۱۳): این کارخانه اولین کارخانه قند ایران و خاورمیانه است. مارکف این کارخانه را همراه با شهرک مسکونی کارگران طراحی کرد. بنای کارخانه ورامین نیز با آجر ساخته شده و در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

بناهای خصوصی

عمارت مشیرالدوله پیرنیا: این خانه در بن‌بست پیرنیا، خیابان لاله‌زار نو واقع است. مشیرالدوله که در سن‌پترزبورگ با مارکف صمیمیت پیدا کرده بود، ساخت این عمارت را به او سپرد. این ساختمان خاطره انشای فرمان مشروطیت، تدوین قوانین جدید دادگستری و نگارش کتاب «تاریخ ایران باستان» را در خود دارد. این بنا پس از انقلاب اسلامی به ثبت میراث فرهنگی رسید و اکنون مرکز موسسه مطالعات علوم پزشکی است.

خانه پروفسور عدل: این خانه در سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۰۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

تأثیر و میراث

نیکلای مارکف به عنوان یکی از پیشگامان معماری مدرن در ایران شناخته می‌شود. او در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰، چندین ده بنای شاخص در تهران و سایر شهرها ساخت که چهره شهری پایتخت ایران را شکل داد. سبک او که تلفیقی از چهار فرهنگ مدرن، التقاطی، غربی و ایرانی بود، الگویی برای معماران بعدی شد.

محققان معتقدند که مارکف طریق انطباقی معماری ایران را در دوران تحول زنده نگه داشت. او توانست بدون نفی گذشته و در عین حال بدون چشم‌پوشی از نیازهای مدرن، معماری را به قرن بیستم هدایت کند. استحکام و تعادل بناهای او، حس امنیت و اطمینان را به شهروندان تهرانی می‌داد.

آثار مارکف نه تنها از نظر زیبایی‌شناسی، بلکه از نظر کارکردی نیز موفق بوده‌اند. بسیاری از آنها هنوز در حال استفاده هستند و به عنوان میراث فرهنگی محافظت می‌شوند. معماری او الهام‌بخش نسل‌های بعدی معماران ایرانی شده است که می‌کوشند هویت ایرانی را با نیازهای معاصر تلفیق کنند.

کارخانه قند کرج به عنوان یکی از نمونه‌های برجسته معماری صنعتی او، نشان‌دهنده توانایی مارکف در طراحی بناهایی با کاربردهای متنوع است. این پروژه ترکیب موفق هنر، مهندسی و توجه به بافت فرهنگی-اجتماعی ایران را نمایان می‌سازد و میراث ماندگاری از معماری دوران گذار ایران به شمار می‌رود.

جستارهای وابسته

• کارخانه قند کرج
• معماری ایران در دوران پهلوی
• آرت دکو در ایران
• میراث صنعتی ایران