سید محمدحسن طالقانی

سید محمدحسن آل‌طالقانی (زادهٔ ۱۹۳۱میلادی – درگذشتهٔ ۲۰۰۳ میلادی در نجف) روحانی، ادیب، روزنامه‌نگار و نسخه‌پژوه شیعه اهل عراق با اصالت ایرانی و طالقانی (از شهرهای استان البرز) بود. او از چهره‌های برجسته خاندان علمی آل‌طالقانی در نجف به‌شمار می‌رود که عمر خود را صرف احیای میراث مکتوب شیعه، نقد علمی فرقه‌ها و اصلاحات فرهنگی در حوزه علمیه نجف کرد.

وی بنیان‌گذار نشریهٔ فرهنگی و اصلاحی «مجله المعارف» و صاحب یکی از غنی‌ترین کتابخانه‌های نسخ خطی در عراق (مکتبة الطالقانی) بود. مشهورترین اثر پژوهشی او کتاب «الشیخیه: نشأتها وتطورها» است که به عنوان مرجع اصلی در شناخت تاریخ و عقاید فرقه شیخیه شناخته می‌شود.

زندگی‌نامه و تبار

سید محمدحسن در روز جمعه ۱۱ رمضان ۱۳۵۰ هجری قمری (برابر با ۱۹۳۱ میلادی) در شهر نجف اشرف دیده به جهان گشود. پدرش «سید عبدالرسول بن سید مشکور الحسینی الطالقانی» از علما و بزرگان نجف بود.

تبار و خاندان: او از سادات حسینی و از نوادگان امام سجاد (ع)، زید شهید و امام صادق (ع) است. خاندان «آل طالقانی» از خاندان های کهن و عالم‌پرور شیعه هستند جد اعلای خاندان طالقانی، «سید قاضی جلال‌الدین طالقانی» است در قرن دهم هجری از طالقان ایران به نجف مهاجرت کرد. وی در نجف کتابخانه‌ای تأسیس کرد که تاکنون باقی است.

تحصیلات و اساتید

سید محمدحسن طالقانی مقدمات ادبی و علوم اسلامی را نزد پدرش و اساتیدی چون شیخ محمدتقی فقیه و شیخ عباس رمیثی فرا گرفت. سپس در دروس عالی فقه و اصول مراجع بزرگ نجف شرکت کرد.

اساتید برجسته:

• سید ابوالقاسم خویی (در فقه و اصول)
• سید محمود شاهرودی
• سید عبدالأعلی سبزواری
• شیخ محمدرضا آل‌یاسین
• شیخ عبدالحسین شرف‌الدین عاملی
• آقا بزرگ تهرانی (صاحب الذریعه)

رابطه با آقابزرگ تهرانی: سید محمدحسن شاگرد ملازم و کاتب مخصوص علامه آقابزرگ تهرانی بود. آقابزرگ در کتاب «طبقات اعلام الشیعه» از او یاد کرده است. بسیاری از نسخه‌های دست‌نویس کتاب الذریعه و حواشی آقابزرگ بر کتب تراجم، با دستخط سید محمدحسن ثبت شده و نزد او نگهداری می‌شد.

فعالیت‌های ادبی و مطبوعاتی

طالقانی از پیشگامان روزنامه‌نگاری در حوزه علمیه نجف بود و به عنوان یک مصلح اجتماعی شناخته می‌شد.

مجله المعارف

او در سال ۱۹۵۸ میلادی (۱۳۷۸ هـ.ق)، هم‌زمان با تغییر نظام پادشاهی به جمهوری در عراق، مجوز انتشار «مجله المعارف» را دریافت کرد. این نشریه نخستین مجله علمی و ادبی بود که زیر نظر یک عالم نجفی پس از انقلاب ۱۹۵۸ منتشر می‌شد.

• رویکرد اصلاحی: پژوهش‌های دانشگاهی نشان می‌دهد که او در سرمقاله‌های این نشریه، صریحاً به سانسور مطبوعات حمله می‌کرد و خواستار آزادی بیان و نوسازی شیوه‌های درسی حوزه (ورود فلسفه و علوم روز) بود.
• سرنوشت: مجله پس از دو سال به هفته‌نامه تبدیل شد، اما در سال ۱۹۶۳ (۱۳۸۳ هـ.ق) در پی تحولات سیاسی عراق توقیف و امتیازش لغو گردید.

کتابخانه و میراث خطی

کتابخانه شخصی او (مکتبة العلامة السید محمدحسن الطالقانی) یکی از گنجینه‌های تراثی نجف است که در محله «خان‌المخضر» واقع شده است. او برای غنی‌سازی این کتابخانه، بسیاری از املاک و زمین‌های موروثی خود را فروخت.

• محتویات: شامل هزاران نسخه خطی نایاب، اسناد تاریخی، اجازات روایی، و مکاتبات علماست. برخلاف اکثر کتابخانه‌های نجف که فقهی هستند، این مجموعه غنی از کتب ادبی، تاریخی و جنگ‌های شعری است.
• احیا: هم‌اکنون «واحد میراث سید طالقانی» تحت نظارت مشترک آستان قدس حسینی اداره می‌شود. در سال ۲۰۲۵ تفاهم‌نامه‌ای رسمی برای تأسیس مرکز تخصصی احیای نسخ این کتابخانه امضا شد.

آثار و تألیفات

آل‌طالقانی نویسنده‌ای پرکار بود که در زمینه‌های متنوعی از جمله عقاید، تاریخ، ادبیات، تراجم و سفرنامه قلم زده است. آثار او شامل تألیفات مستقل، تحقیقات (تصحیح نسخ خطی) و مجموعه‌های شعر و یادداشت است.

تألیفات پژوهشی و تاریخی

1. الشیخیه: نشأتها وتطورها ومصادر دراستها: مشهورترین اثر او و پژوهشی جامع در تاریخ و عقاید فرقه شیخیه.
2. غایة الأمانی فی أحوال آل الطالقانی: پژوهشی در تاریخ و احوال خاندان طالقانی.
3. أعیان الشیعة فی الهند: معرفی بزرگان شیعه در هندوستان.
4. أثر الطواعین فی القضاء علی التراث العلمی والأدبی فی العراق: بررسی تأثیر طاعون‌ها بر نابودی میراث مکتوب عراق.
5. ذکری الشیخ آغا بزرگ الطهرانی: یادنامه استادش صاحب الذریعه.
6. ذکری السید عبدالرسول الطالقانی: یادنامه پدرش.
7. سیر العلم: پژوهشی در تاریخ علم.
8. أدب التاریخ: پژوهشی در تاریخ‌نگاری منظوم.
9. الشجرة الأقحوانیة فی نسب السادة الطالقانیة: شجره‌نامه سادات طالقانی.

آثار ادبی و سفرنامه‌ها

1. سحر الأدیب فی شرح شواهد مغنی اللبیب: شرحی ادبی بر کتاب مغنی.
2. شعراء رثوا أمهاتهم: تذکره‌ای از شاعرانی که در رثای مادرانشان شعر سروده‌اند.
3. هکذا نلتقی: مجموعه‌ای ادبی.
4. الروض الزاهی.
5. التواریخ المنظومة.
6. جولة فی ألمانیا الاتحادیة: سفرنامه او به آلمان غربی.
7. من ضحایا الشذوذ.

فقهی و حوزوی

1. بحوث فی الفقه والأصول.
2. سعادة المتأنق فی توضیح حاشیة المنطق.

تصحیح و تحقیق (احیای تراث)

او بر دیوان‌های شعرای بزرگ و متون کهن مقدمه و تعلیقه نوشته است:

1. دیوان السید موسی الطالقانی (تحقیق و تعلیق).
2. دیوان الشیخ هاشم الکعبی (تحقیق و تعلیق).
3. دیوان السید مهدی.
4. زهرة المقول لابن شدقم.
5. القادیانیة: اثر شیخ سلیمان ظاهر (با مقدمه و تصحیح طالقانی).
6. أصول الدین (با مقدمه و تعلیق).
7. تعلیقات علی معارف الرجال: حواشی بر کتاب شیخ حرزالدین.
8. تعلیق علی دیوان هاشم حردان الکعبی.

سایر

• المجموع.
• مذکرات: یادداشت‌ها و خاطرات شخصی.

همایش بین‌المللی ۲۰۲۵

عتبه حسینیه (آستان قدس حسینی) با همکاری دانشگاه کوفه و دانشگاه وارث‌الانبیاء، همایشی بین‌المللی با عنوان «علامه محقق سید محمدحسن طالقانی؛ روش‌شناسی و احیای تراث» را برای دسامبر ۲۰۲۵ (جمادی‌الآخر ۱۴۴۷) برنامه‌ریزی کرده است. هدف این همایش بازخوانی روش تحقیق او در نسخه‌شناسی و تاریخ‌نگاری است.

درگذشت

سید محمدحسن طالقانی سرانجام در سال ۱۴۲۴ هجری قمری (۲۰۰۳ میلادی) در نجف درگذشت. پیکر او در سرداب (زیرزمین) کتابخانه شخصی‌اش در محله «خان‌المخضر»، در کنار مزار پدر و مادرش به خاک سپرده شد.