منبر ارنگه

منبر ارنگه یکی از آثار چوبی تاریخی ارزشمند دوره ایلخانی است که در مسجد لات قاضی (که امروزه به نام مسجد امام حسن مجتبی (ع) شناخته می‌شود) در روستای ارنگه واقع در بخش آسارا شهرستان کرج در استان البرز نگهداری می‌شود. این منبر با قدمت بیش از ۷۲۰ سال، در سال ۷۰۴ هجری قمری (حدود ۱۳۰۴ میلادی) ساخته شده و نخستین اثر منقول استان البرز است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این اثر به دلیل ویژگی‌های هنری منحصربه‌فرد، تزئینات منبت‌کاری و گره‌چینی، کتیبه‌های قرآنی و اشعار فارسی، از شاهکارهای هنر چوبی دوران اسلامی ایران به شمار می‌رود.

تاریخچه

ساخت منبر

منبر ارنگه بر اساس کتیبه‌های حک‌شده روی آن، در ماه مبارک رمضان سال ۷۰۴ هجری قمری ساخته شده است. این دوران مصادف با اواخر حکومت ایلخانیان در ایران است. طبق عبارت کتیبه‌ای که بر بدنه منبر نقش بسته: «العمل الاستاد الاجل معجر الصناع نور الله نور کیخسروخان فی تاریخ شهر المبارک رمضان سنه اربع و سبعمائه»، سازنده این اثر استاد نجاری به نام کیخسروخان بوده است.

فلسفه ساخت این منبر بر اساس کتیبه موجود در سمت راست آن که حاوی عبارت «المظفر ملک الامر اجمال الدین... محمدشاه علی عن حق امه لرحمه» است، طلب آمرزش و مغفرت فردی به نام مظفرالملک برای مادرش بوده است. این امر نشان‌دهنده عمق باورهای دینی و فرهنگ وقف در ایران دوران اسلامی است.

انتقال به مسجد لات قاضی

بر اساس شواهد و مستندات محلی، این منبر احتمالاً در محل دیگری ساخته شده و در زمانی نامشخص به مسجد لات قاضی (که به نام‌های آل قاضی و خسرومحله نیز شناخته می‌شود) منتقل گردیده است. دلیل این احتمال، عدم تناسب ارتفاع منبر با فضای داخلی مسجد است. خود مسجد لات قاضی نیز قدمتی هزارساله دارد و از بناهای تاریخی ارزشمند روستای ارنگه محسوب می‌شود.

مرمت و بازسازی

این منبر تاریخی در سال ۱۳۹۷ خورشیدی توسط استاد طاهریان، یکی از بهترین متخصصان مرمت چوب در کشور، ترمیم و بازسازی شد. عملیات مرمت با دقت فراوان و به صورت قطعه به قطعه انجام گرفت. در خرداد ۱۳۹۷ مراسم رونمایی از منبر مرمت‌شده با حضور دکتر محمدعلی نجفی، استاندار وقت البرز، و جمعی از مسئولان استانی در روستای ارنگه برگزار شد.

ثبت ملی

منبر ارنگه در شهریور ۱۳۹۵ به عنوان نخستین اثر منقول استان البرز در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ثبت پس از تأیید شورای ثبت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری صورت گرفت و نشان‌دهنده ارزش تاریخی و هنری فوق‌العاده این اثر است.

موقعیت جغرافیایی

منبر ارنگه در مسجد لات قاضی (امام حسن مجتبی) در روستای ارنگه نگهداری می‌شود. این روستا در ۱۸ کیلومتری شهرستان کرج و در ۱۵ کیلومتری جاده چالوس در بخش آسارا واقع شده است. روستای ارنگه بزرگ شامل هفت آبادی است: ارنگه، ابهرک، جوراب (گوراب)، سرزیارت، جی (گی)، سیجان و خور.

این روستا در حوزه تمدنی تپه ازبکی قرار دارد و قدمتی حدود ۷۰۰۰ ساله دارد. ارنگه علاوه بر سابقه تاریخی پیش از اسلام، دارای میراث درخشانی در دوره اسلامی به‌ویژه علوی و شیعی است.

مشخصات فنی

ابعاد و ساختار

ارتفاع: ۲۸۰ سانتی‌متر

طول: ۲۰۵ سانتی‌متر

عرض: ۷۵ سانتی‌متر

تعداد پله: ۶ پله

جنس: چوب گردو و چنار

منبر دارای بدنه‌ای به شکل مثلثی است که از ویژگی‌های مشترک منبرهای چوبی دوران اسلامی ایران محسوب می‌شود. این منبر دارای نرده در اطراف پله‌ها بوده ولی فاقد آسمانه، پایه، سردر و در ورودی است.

تکنیک‌های ساخت

یکی از ویژگی‌های بارز این منبر، عدم استفاده از میخ آهنی در هیچ بخش آن است. تمام اتصالات با استفاده از میخ چوبی و تکنیک‌های سنتی فاق و زبانه انجام شده است. تکنیک‌های هنری به‌کاررفته در این اثر عبارتند از:

درودگری: ساختار اصلی و چهارچوب منبر

گره‌چینی: تزئینات هندسی بر اساس نقوش اسلامی

منبت‌کاری: آرایه‌های برجسته با شیوه‌ای منحصربه‌فرد

کنده‌کاری: کتیبه‌ها و نقوش اسلیمی

قاب و تونیک: چهارچوب‌بندی تزئینات

تزئینات و نقوش

نقوش اسلیمی و هندسی

تزئینات منبر شامل ۷۰ طرح متفاوت اسلیمی است که در قاب‌های مختلف اجرا شده‌اند. از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این منبر آن است که هیچ بخشی از آن شبیه بخش دیگر نیست. ساختار تزئینی منبر شامل موارد زیر است:

۱۶ قاب مستطیل‌شکل

۴ قاب مربع

۱۰ قاب لوزی

۵ قاب مثلث

نقوش هندسی به‌کاررفته در این منبر بر اساس هندسه نقوش اسلامی طراحی شده‌اند و نشان‌دهنده تسلط استادکاران بر هنرهای تزئینی این دوره است.

کتیبه‌ها و متون

خط به‌کاررفته در منبر برگرفته از خطوط اولیه دوران اسلامی است. محتوای کتیبه‌های منبر شامل موارد زیر است:

آیات قرآنی

سوره قدر: در سمت راست منبر دو بار تکرار شده است

سوره توحید

آیه‌الکرسی: در سمت چپ منبر در دو جا، یک‌بار به‌طور کامل و یک‌بار به‌صورت ناقص

متون دیگر

عبارات دعایی مبنی بر حمد خداوند

نام سازنده (کیخسروخان) و تاریخ ساخت

نام بانی (مظفرالملک) و هدف ساخت (طلب مغفرت برای مادرش)

یک بیت شعر فارسی با مضمون دعوت به زیستن با عدالت

جمله «به خط اسماعیل محمد» که احتمالاً نام خطاط یا طراح کتیبه‌ها است

از ویژگی‌های بارز منبر ارنگه، استفاده همزمان از اشعار فارسی و آیات قرآن در ساختار آن است که در منبرهای تاریخی ایران کمتر دیده می‌شود.

جایگاه در هنر اسلامی ایران

منبر ارنگه از نمونه‌های شاخص منبرسازی دوره ایلخانی در ایران است. در مقایسه با دیگر منبرهای تاریخی ایران از این دوره، مانند منبر مسجد جامع نایین (ساخت ۷۱۱ هـ.ق) و منبر مسجد جامع اصفهان (منبر الجایتو)، منبر ارنگه ویژگی‌های زیر را دارد:

بدنه یک‌پارچه: برخلاف برخی منبرهای سلجوقی که بدنه چندتکه دارند

تکنیک گره‌چینی و کنده‌کاری: مشابه با دیگر منبرهای ایلخانی

نقوش هندسی غالب: ویژگی مشترک منبرهای این دوره

تعداد پله: ۶ پله که میانگین استاندارد منبرهای دوره ایلخانی است

باورهای محلی

منبر ارنگه در میان مردم روستا از قداست و احترام ویژه‌ای برخوردار است. یکی از باورهای رایج محلی وجود «پیر مسجد» است؛ شخصیتی مقدس که هویتش مشخص نیست اما گفته می‌شود در زیر منبر به خاک سپرده شده است. مردم روستا برای ادای نذورات و برآورده شدن حاجات خود به این مسجد و منبر متوسل می‌شوند و عبارت «یا پیر مسجد» را بر زبان می‌آورند.

وضعیت کنونی

پس از مرمت و ثبت ملی، توصیه شده است که از این منبر با حصار شیشه‌ای محافظت شود و یک منبر جدید برای استفاده روزانه تهیه گردد. با این حال، منبر تاریخی همچنان در مسجد امام حسن مجتبی روستای ارنگه نگهداری می‌شود و قابل بازدید است.

سایر آثار تاریخی ارنگه

روستای ارنگه علاوه بر منبر تاریخی، دارای آثار ارزشمند دیگری نیز هست:

درب حرم امامزاده حسین (ع) با قدمت ۷۰۰ ساله (در روستای گوراب)

درب حرم امامزاده ابراهیم (ع) با قدمت ۴۶۸ ساله

امامزاده شاهزاده حسین در روستای گوراب با شماره ثبت ۹۶۸

قبرستان تاریخی با سنگ‌های حکاکی‌شده به وسعت ۸ هزار متر مربع

درختان کهن‌سال چنار در امامزاده حسین و قبرستان

جستارهای وابسته

منبر

هنر چوب در ایران

ایلخانان

استان البرز

بخش آسارا

جاده چالوس

مسجد جامع نایین

تپه ازبکی

پیوند به بیرون

• «Centuries-old engraved pulpit unveiled in northern Iran». Tehran Times. ۲۸ مه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ آبان ۱۴۰۴.

• «750-Year-Old Pulpit Found in Ancient Iranian Village». Iran Front Page. ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ آبان ۱۴۰۴.