مرکز ملی یون‌درمانی ایران

مرکز ملی یون‌درمانی ایران یک پروژه ملی درمانی و پژوهشی در شهر کرج، مرکز استان البرز، است که با هدف درمان سرطان از طریق فناوری پیشرفته یون‌درمانی (پروتون‌تراپی و کربن‌تراپی) طراحی و احداث شده است. این مرکز زیر نظر سازمان انرژی اتمی ایران احداث می‌شود و پس از بهره‌برداری کامل، نخستین مرکز یون‌درمانی در ایران و غرب آسیا و یکی از مراکز پیشرفته از نوع خود در جهان خواهد بود.

تاریخچه

مطالعات مقدماتی و آغاز طراحی

ایده ساخت مرکز ملی یون درمانی در اوایل دهه ۱۳۹۰ خورشیدی و در چارچوب توسعه فناوری‌های نوین درمانی در ایران مطرح شد. این ایده بخشی از استراتژی سازمان انرژی اتمی ایران برای گسترش کاربردهای صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای در حوزه پزشکی و سلامت محسوب می‌شود.

مطالعات مقدماتی این پروژه از سال ۱۳۸۸ (۲۰۰۹ میلادی) با همکاری کارشناسان پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای آغاز شد. در این مرحله، تیم‌های فنی ایرانی بازدیدهای متعددی از مرکز مداسترون اتریش انجام دادند تا با آخرین دستاوردهای فناوری یون‌درمانی آشنا شوند.

امضای قرارداد با شرکت مداسترون

در سال ۱۳۹۴ (۲۰۱۵ میلادی) و پس از توافق هسته‌ای برجام، سازمان انرژی اتمی ایران قراردادی با شرکت اتریشی مداسترون (MedAustron) امضا کرد. این شرکت دولتی اتریشی از مراکز پیشرو در طراحی و ساخت سامانه‌های یون‌درمانی در اروپا است و نخستین مرکز خود را در شهر وینر نویشتات اتریش راه‌اندازی کرده بود.

بر اساس توافق‌نامه منعقد شده، انحصار ساخت مراکز یون‌درمانی در منطقه خاورمیانه متعلق به ایران و اتریش خواهد بود. این بدان معناست که اگر کشورهای منطقه بخواهند مراکز مشابهی بسازند، باید با همکاری جمهوری اسلامی ایران و اتریش اقدام کنند.

آغاز ساخت و نصب تجهیزات

مراسم کلنگ‌زنی و آغاز رسمی عملیات ساخت مرکز ملی یون درمانی در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۶ (۱۴ می ۲۰۱۷) با حضور علی‌اکبر صالحی (رئیس سازمان انرژی اتمی ایران)، محمدجواد ظریف (وزیر امور خارجه)، حسن قاضی‌زاده هاشمی (وزیر بهداشت)، و همچنین سفیر اتریش، رئیس هیئت نظارت شرکت مداسترون و مدیر عامل این شرکت در کرج برگزار شد.

احداث این مرکز حاصل دو سال تلاش تیم‌های فنی، حقوقی و مالی سازمان انرژی اتمی ایران با همکاری وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی و وزارت امور خارجه بود. عملیات ساخت ساختمان اصلی با زیربنای ۲۶ هزار متر مربع در سال ۱۳۹۸ (۲۰۱۹ میلادی) به طور جدی آغاز شد.

تست تجهیزات و پیشرفت پروژه

نخستین مرحله تست تجهیزات مرکز ملی یون درمانی در ۵ مرداد ۱۴۰۰ (۲۶ ژوئیه ۲۰۲۱) با حضور دکتر علی‌اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، دکتر ایرج حریرچی قائم‌مقام وزیر بهداشت، استاندار استان البرز، و مقامات اتریشی از جمله سفیر اتریش در تهران و مدیرعامل و متخصصان شرکت مداسترون با موفقیت انجام شد. در این آزمایش، فرآیند تولید پروتون از منبع یون (Ion Source) که قلب این سیستم است، مورد بررسی قرار گرفت.

بر اساس گزارش‌های سال ۱۴۰۳ (۲۰۲۴)، پیشرفت ساختمانی این مرکز به بیش از ۹۰ درصد و نصب تجهیزات پزشکی به ۷۰ تا ۷۵ درصد رسیده است. پیش‌بینی می‌شود مرکز در سال ۱۴۰۵ (۲۰۲۶ میلادی) آماده بهره‌برداری کامل و پذیرش نخستین بیماران باشد.

اهداف و مأموریت

درمان پیشرفته سرطان

هدف اصلی از تأسیس این مرکز، ارائه خدمات درمانی پیشرفته برای بیماران مبتلا به سرطان‌های مقاوم به پرتودرمانی معمولی است. فناوری یون‌درمانی می‌تواند سلول‌های توموری را با دقت زیرمیلی‌متری هدف قرار دهد و در عین حال، از بافت‌های سالم پیرامون محافظت کند. این روش به ویژه برای درمان سرطان‌های کودکان، تومورهای مغزی، سرطان‌های قاعده جمجمه، و تومورهای نزدیک به اندام‌های حیاتی مناسب است.

توسعه دانش بومی

از دیگر اهداف پروژه، توسعه دانش بومی در زمینه فیزیک پزشکی و پزشکی هسته‌ای، آموزش نیروهای متخصص، و ارتقای همکاری‌های علمی با مراکز بین‌المللی است. بیش از ۱۰۰ متخصص جوان ایرانی در طول فرآیند ساخت و راه‌اندازی این مرکز، در مراکز مشابه در دنیا آموزش‌های لازم را دیده‌اند. این نیروها شامل پزشکان متخصص، فیزیک‌دانان پزشکی، مهندسان، و کارشناسان فنی هستند که در کشور اتریش در حال تربیت بوده‌اند.

کاهش هزینه‌های درمان و خروج ارز

با راه‌اندازی این مرکز، از خروج سالانه بیش از ۲۵ میلیون یورو ارز از کشور تنها برای هزینه درمان بیماران نیازمند به یون‌درمانی جلوگیری خواهد شد. پیش از راه‌اندازی این مرکز، بیماران ایرانی نیازمند به این نوع درمان مجبور بودند به کشورهایی مانند آلمان، اتریش یا ژاپن سفر کنند که هزینه‌های سنگینی را متحمل می‌شدند.

مشخصات و ساختار

موقعیت جغرافیایی

مرکز ملی یون درمانی در زمینی به مساحت ۱۱۷ هزار متر مربع در شهر کرج، در محدوده محمودآباد، بلوار انرژی اتمی، واقع شده است. این مکان در نزدیکی مراکز و تأسیسات دیگر سازمان انرژی اتمی ایران در کرج انتخاب شده است.

ساختار فیزیکی

مرکز دارای زیربنایی بیش از ۲۶ هزار متر مربع است و شامل بخش‌های زیر می‌شود:

• سالن شتاب‌دهنده اصلی و تجهیزات سینکروترون: قلب این مرکز، یک شتاب‌دهنده سینکروترون قدرتمند است که قادر به شتاب‌دهی هم پروتون‌ها و هم یون‌های کربن است
• سه اتاق درمان بیماران: این اتاق‌ها مجهز به سیستم‌های پیشرفته پرتودهی با پرتوهای پروتون و کربن هستند
• یک اتاق تحقیقاتی: برای انجام تحقیقات پیشرفته در حوزه علوم پایه پزشکی، فیزیک پزشکی و فیزیک کاربردی
• بخش‌های رادیوبیولوژی و پژوهش‌های بالینی: برای مطالعه اثرات بیولوژیکی پرتودرمانی و بهینه‌سازی پروتکل‌های درمانی
• واحد آموزش و توسعه فناوری: برای تربیت نیروهای متخصص و توسعه دانش فنی
• امکانات اقامتی و درمانی برای بیماران و همراهان: با توجه به اینکه درمان به صورت سرپایی و در طول چند هفته انجام می‌شود

مشخصات فنی

شتاب‌دهنده سینکروترون مورد استفاده در این مرکز قادر است پروتون‌ها را تا انرژی حدود ۲۵۰ میلیون الکترون‌ولت (MeV) شتاب دهد. این سطح انرژی برای نفوذ به عمق مورد نیاز در بدن و هدف قرار دادن دقیق تومورها کافی است.

طراحی ساختمان و تأسیسات مرکز توسط مهندسان ایرانی با الگوبرداری از مرکز مداسترون اتریش و همکاری این شرکت انجام شده است. با توجه به ماهیت روش پرتودرمانی در این مرکز، طراحی و ساخت ایمن مرکز به لحاظ پرتویی بسیار با اهمیت بوده است. همچنین با توجه به ماهیت درمانی آن، طراحی به لحاظ کمینه کردن استرس و اضطراب بیمار نیز مورد توجه قرار گرفته است.

ظرفیت درمانی

مرکز ملی یون‌درمانی ایران قادر خواهد بود تا سالانه حدود ۹۰۰۰ تا ۲۵۰۰۰ جلسه پرتودرمانی را به بیش از ۱۲۰۰ تا ۱۴۰۰ بیمار ارائه دهد. با در نظر گرفتن تعداد متوسط ۲۵ جلسه پرتودرمانی برای هر بیمار، این ظرفیت قابل توجهی برای پاسخگویی به نیاز بیماران ایرانی و منطقه فراهم می‌کند.

هزینه احداث

هزینه کل احداث این مرکز شامل دو بخش اصلی است:

1. هزینه تجهیزات: حدود ۲۰۰ میلیون یورو برای خرید و نصب شتاب‌دهنده سینکروترون و تجهیزات پزشکی از شرکت مداسترون
2. هزینه احداث ساختمان: بیش از ۱۰۰۰ میلیارد تومان (حدود ۲۳۸ میلیون دلار به نرخ رسمی) برای ساخت ساختمان، تأسیسات، و زیرساخت‌های مورد نیاز

این هزینه‌ها توسط بخش خصوصی (یک شرکت سرمایه‌گذار) تأمین شده است.

فناوری یون‌درمانی

اصول کار

یون‌درمانی یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های موجود در جهان برای درمان سرطان به حساب می‌آید. در این روش، ذرات پروتون یا یون‌های کربن با سرعتی نزدیک به سرعت نور در جهت تخریب بافت‌های سرطانی به کار گرفته می‌شود.

مزیت اصلی این روش نسبت به پرتودرمانی معمولی (با اشعه ایکس یا گاما)، جلوگیری از آسیب به بافت‌های سالم و از بین بردن دقیق DNA سلول‌های سرطانی است. پروتون‌ها و یون‌های کربن انرژی خود را دقیقاً در عمق مورد نظر (محل تومور) آزاد می‌کنند و بافت‌های سالم پشت تومور تقریباً هیچ دوز پرتویی دریافت نمی‌کنند. این ویژگی با نام "قله براگ" (Bragg Peak) شناخته می‌شود.

تفاوت پروتون و یون کربن

مرکز ملی یون درمانی ایران یکی از معدود مراکزی در جهان است که قابلیت پرتودهی با هر دو نوع پروتون و یون کربن را دارد. تا سال ۲۰۲۱، تنها ۶ مرکز در جهان این قابلیت را داشتند و مرکز ایران یکی از مراکز پیشرفته آن است.

1. پروتون‌تراپی: برای درمان اکثر انواع تومورها مناسب است و دوز پرتویی متوسطی به تومور می‌رساند
2. کربن‌تراپی: برای تومورهای مقاوم‌تر که به پرتودرمانی معمولی پاسخ نمی‌دهند، استفاده می‌شود. یون‌های کربن انرژی بیشتری دارند و می‌توانند سلول‌های سرطانی مقاوم را از بین ببرند

کاربردها

یون‌درمانی به ویژه برای موارد زیر مفید است:

1. تومورهای مغزی: گلیوم، مننژیوم، کوردوما، کندروسارکوم، و سایر تومورهای قاعده جمجمه
2. سرطان‌های کودکان: به دلیل حساسیت بافت‌های در حال رشد به پرتو، یون‌درمانی با آسیب کمتر به بافت‌های سالم، گزینه مناسبی برای کودکان است
3. تومورهای نزدیک اندام‌های حیاتی: مانند چشم، نخاع، قلب، و رگ‌های خونی اصلی
4. سرطان‌های مقاوم: تومورهایی که به پرتودرمانی معمولی پاسخ نمی‌دهند یا عود کرده‌اند
5. سایر موارد: سرطان پروستات، سرطان ریه، سرطان کبد، و برخی سارکوماها

اهمیت جهانی و منطقه‌ای

جایگاه بین‌المللی

بر اساس گزارش BMC Global and Public Health در سال ۲۰۲۵، ایران با راه‌اندازی این مرکز در ردیف معدود کشورهایی قرار می‌گیرد که توان ساخت و بهره‌برداری از فناوری پرتوهای یون سنگین را دارند. پیش از ایران، تنها کشورهای آلمان، ژاپن، چین، ایتالیا، اتریش و کره جنوبی دارای مراکز فعال یون‌درمانی بوده‌اند.

مراکز یون‌درمانی فعال در جهان عبارتند از:

1. مرکز مداسترون در وینر نویشتات، اتریش (۲۰۱۶)
2. مرکز CNAO در پاویا، ایتالیا
3. مرکز HIT در هایدلبرگ، آلمان
4. چندین مرکز در ژاپن
5. مراکزی در چین
6. مرکزی در کره جنوبی

نخستین مرکز در غرب آسیا

مرکز ملی یون درمانی ایران نخستین و تنها مرکز یون‌درمانی در منطقه غرب آسیا و خاورمیانه است. این مرکز می‌تواند بیماران کشورهای همسایه را نیز پذیرش کند و به عنوان یک مرکز منطقه‌ای عمل نماید.

قرارداد منعقد شده با اتریش، انحصار احداث مراکز مشابه در منطقه را به ایران و اتریش می‌دهد، که نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک این پروژه است.

تأثیر بر گردشگری پزشکی

با راه‌اندازی این مرکز، ایران می‌تواند به یکی از مقاصد مهم گردشگری پزشکی در منطقه تبدیل شود. بیمارانی که پیش از این مجبور بودند برای درمان به اروپا یا آسیای شرقی سفر کنند، اکنون می‌توانند با هزینه کمتر و در منطقه، درمان دریافت کنند.

چالش‌ها و نقدها

تأخیرها در ساخت

روند ساخت مرکز با تعلل مواجه بوده است. در حالی که کلنگ ساخت در سال ۱۳۹۶ زده شد، اما بهره‌برداری کامل تا سال ۱۴۰۵ به تعویق افتاده است. این تأخیرها ناشی از عوامل مختلفی از جمله تحریم‌های بین‌المللی، مشکلات تأمین قطعات، و پیچیدگی‌های فنی پروژه بوده است.

تحریم‌ها

یکی از چالش‌های اصلی در ساخت و تجهیز این مرکز، تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران بوده است که تأمین تجهیزات و قطعات را دشوار کرده است. با این حال، همکاری با شرکت اتریشی مداسترون و حمایت دولت اتریش، امکان تداوم پروژه را فراهم کرده است.

هزینه‌های بالای درمان

یکی از نگرانی‌ها، هزینه بالای درمان با این فناوری است. در کشور اتریش، هزینه هر دوره درمان ۲۴ هزار یورو اعلام شده است. هنوز مشخص نیست که در ایران این هزینه چقدر خواهد بود و آیا بیمه‌ها این درمان را پوشش خواهند داد.

وضعیت کنونی

بر اساس آخرین گزارش‌ها در سال ۱۴۰۳ (۲۰۲۴-۲۰۲۵)، پیشرفت ساختمانی مرکز به بیش از ۹۰ درصد و نصب تجهیزات پزشکی به ۷۰ تا ۷۵ درصد رسیده است. مرکز در حال حاضر در مرحله نصب تجهیزات نهایی، آزمایش سیستم‌ها، و آموزش پرسنل است.

مرکز ملی یون درمانی ایران همچنان در حال استخدام نیروهای متخصص از جمله کارشناسان تأسیسات، کارشناسان کنترل و ابزار دقیق، کارشناسان فناوری اطلاعات، و سایر پست‌های تخصصی است.

جستارهای وابسته

• سازمان انرژی اتمی ایران
• پرتودرمانی
• پزشکی هسته‌ای
• فیزیک پزشکی
• سرطان
• کرج
• استان البرز
• پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای
• سینکروترون
• برنامه هسته‌ای ایران