چمچه گلین (آیین)
آیین چمچه گلین (به ترکی: Çömçə gəlin) یا چمچه خاتون، یکی از کهنترین آیینهای نمایشی و باورهای عامیانه ایرانی برای بارانخواهی است که در مواقع خشکسالی و کمآبی برگزار میشود. اگرچه این رسم در بسیاری از مناطق ایران (بهویژه استانهای ترکنشین) رواج دارد، اما شکل اجرای آن در استان البرز و بهویژه در روستای آجین دوجین از توابع ساوجبلاغ، دارای ویژگیهای منحصربهفردی است و همچنان به عنوان یک سنت زنده و پویا حفظ شده است. این آیین در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ایران نیز به ثبت رسیده است.[۱]
ریشهشناسی
«چمچه» در زبان ترکی و گویشهای محلی به معنای قاشق بزرگ چوبی یا ملاقه است و «گلین» به معنای عروس میباشد. بنابراین «چمچه گلین» به معنای «عروس قاشقی» است. ریشه اسطورهای این آیین به باورهای باستانی مرتبط با آناهیتا (ایزدبانوی آب و باروری) بازمیگردد که در آن مردم با ساخت نمادی عروسکی، از نیروهای ماورایی طلب باران میکردند.[۲]
اجرای آیین در روستای آجین دوجین
در روستای آجین دوجین، این مراسم با شور و حال خاصی و مشارکت تمام اهالی برگزار میشود. مراحل اجرای آن به شرح زیر است:
گردهمایی و ساخت نماد
مراسم معمولاً در «میدان آسیاب» که میدان اصلی روستاست آغاز میشود. کودکان و نوجوانان با کمک بزرگترها، یک قاشق چوبی بزرگ (چمچه) را با پارچههای رنگارنگ میپوشانند و آن را به شکل عروسکی درمیآورند که نماد «عروس باران» است.[۳]
گردش در روستا و جمعآوری نذورات
گروهی از کودکان و نوجوانان، چمچه گلین را در دست میگیرند و در کوچههای روستا به راه میافتند. آنها در مقابل درب خانهها میایستند و با همخوانی اشعار محلی، از صاحبخانه طلب هدیه میکنند. صاحبخانه نیز به نشانه استقبال، ابتدا مقداری آب بر روی عروسک میریزد (نماد بارش باران) و سپس موادی مانند گندم، حبوبات، آرد یا پول به آنها میدهد.
پخت آش نذری
مواد جمعآوری شده به محل تجمع (معمولاً مسجد یا میدان اصلی) برده میشود. زنان روستا با مشارکت یکدیگر، دیگهای بزرگی برپا میکنند و «آش باران» میپزند. در تمام مراحل پخت، دعاها و اشعار مخصوصی زمزمه میشود.[۱]
آیین آبریزان
یکی از ویژگیهای متمایز این مراسم در آجین دوجین، مرحله پایانی آن است. پس از صرف آش، اهالی آب باقیمانده از شستوشوی ظروف یا آب نذری را به پشتبام مسجد یا امامزاده میبرند و آن را از ناودانها به پایین میریزند. صدای ریزش آب از ناودان، تداعیکننده صدای باران است و مردم باور دارند این کار آسمان را به رحم آورده و موجب بارش رحمت الهی میشود.[۲]
اشعار مراسم
اشعاری که در حین گرداندن عروسک خوانده میشود، بسته به زبان ساکنان (تاتی یا ترکی) متفاوت است، اما مضمون همه آنها درخواست آب و برکت است. یک نمونه از اشعار رایج در منطقه بدین شرح است: الگو:شعر
گستره جغرافیایی
اگرچه آیین چمچه گلین با تفاوتهای جزئی در بسیاری از استانهای ایران اجرا میشود، اما شکل متشخص آن در استانهای ترکنشین (آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل)، زنجان، قزوین و همدان رایج است. در مناطق مختلف نامهای گوناگونی برای این آیین به کار میرود؛ مثلاً در برخی مناطق گیلان به آن «چومچه خاتون» یا «کترا گیشه» میگویند.[۲]
ثبت ملی
آیین چمچه گلین در سال ۱۴۰۴ در استان البرز پس از بررسی در شورای ثبت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، به عنوان یکی از آثار ناملموس فرهنگی استان، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.[۱] معاون میراث فرهنگی استان البرز در این باره اظهار داشت که «ثبت این آثار تنها نگارش یک نام در دفتر ملی نیست بلکه صیانت از شیوههای زیستن مردم است» و افزود که «میراث فرهنگی فقط آنچه در موزههاست نیست؛ میراث یعنی آنچه مردم هنوز زندگی میکنند.»[۱]
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ «آیین باران و زندگی در دل روستای آجین دوجین». آیین باور. دریافتشده در ۱۰ دسامبر ۲۰۲۵.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ «چمچه گلین؛ آیین باران و زندگی در دل روستای آجین دوجین». خبرگزاری ایکنا. دریافتشده در ۱۰ دسامبر ۲۰۲۵.
- ↑ «چمچه گلین؛ آیین باران و زندگی در دل روستای آجین دوجین». میراث آریا. ۲۵ آبان ۱۴۰۴. دریافتشده در ۱۰ دسامبر ۲۰۲۵.