موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال

موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال (به انگلیسی: Seed and Plant Certification and Registration Institute؛ به اختصار: SPCRI) موسسه تحقیقاتی وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی در ایران است که در سال ۱۳۸۲ بر اساس قانون ثبت ارقام گیاهی و کنترل و گواهی بذر و نهال تأسیس شد. این موسسه به عنوان مرجع ملی و حاکمیتی مسئول شناسایی و ثبت ارقام جدید گیاهی، کنترل و نظارت بر امور بذر و نهال کشور و حفظ حقوق مالکیت معنوی بهنژادگران است. دفتر مرکزی موسسه در کرج واقع در استان البرز قرار دارد.

تاریخچه

پیش از تأسیس این موسسه، صنعت بذر و نهال کشور با چالش‌های متعددی روبرو بود، از جمله نبود نظام جامع ثبت ارقام گیاهی، عدم حمایت از حقوق مالکیت معنوی محققان و بهنژادگران، و نبود استانداردهای کنترل کیفی برای بذر و نهال تولیدی. قانون ثبت ارقام گیاهی و کنترل و گواهی بذر و نهال در تیرماه سال ۱۳۸۲ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و بر اساس ماده ۲ این قانون، موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال در سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی (سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی کنونی) با استفاده از امکانات فیزیکی و کارکنان موجود وزارت جهاد کشاورزی تأسیس گردید.

موسسه در آذرماه ۱۳۸۲ به طور رسمی افتتاح شد. این تأسیس با حمایت سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) همراه بود که پروژه‌ای با اعتبار حدود ۴۰۰ هزار دلار در قالب کمک‌های فنی به جمهوری اسلامی ایران ارائه کرد. همچنین تمام آیین‌نامه‌های اجرایی، تشکیلات، وظایف و نقشه‌های آزمایشگاهی این موسسه با کمک مشاوران بین‌المللی طراحی و تهیه شد.

با تصویب این قانون، برای اولین بار در کشور نظامی برای ثبت ارقام گیاهی، صدور حق مالکیت معنوی برای اصلاح‌نژادگران، و کنترل و گواهی بذر و نهال از نظر سلامت و اصالت ژنتیکی ایجاد شد. این تحول موجب ساماندهی صنعت بذر و نهال در کشور و ایجاد فضای مناسب برای توسعه بخش کشاورزی گردید.

اهداف و ماموریت‌ها

موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال با هدف حفاظت از منافع ملی، ساماندهی امر کنترل و گواهی بذر و نهال، حفظ حقوق مالکیت معنوی بهنژادگران و شناسایی و ثبت ارقام جدید گیاهی فعالیت می‌کند. بر اساس قانون ثبت ارقام گیاهی و کنترل و گواهی بذر و نهال، این موسسه به عنوان تنها مرجع ملی مجاز برای انجام وظایف زیر شناخته می‌شود:

• شناسایی و ثبت ارقام جدید گیاهی و صدور حق مالکیت معنوی برای بهنژادگران

• کنترل و گواهی بذر و نهال تولیدی از نظر اصالت ژنتیکی، سلامت و کیفیت

• نظارت بر تولید، فرآوری، توزیع و تجارت بذر و نهال

• صدور مجوز تولید برای واحدها و اشخاص حقیقی و حقوقی تولیدکننده بذر و نهال

• صدور مجوز برای ناظرین و کارشناسان فنی بذر و نهال

• تدوین و پیشنهاد استانداردهای ملی بذر و نهال

• صدور گواهی‌های بین‌المللی برای واردات و صادرات بذر و نهال

ساختار سازمانی

موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال دارای ساختار تشکیلاتی است که شامل ریاست، چهار معاونت تحقیقاتی اصلی، مدیریت برنامه‌ریزی و پشتیبانی، و واحدهای استانی در سراسر کشور می‌باشد.

ریاست

رئیس فعلی موسسه دکتر داریوش طالقانی است که در سال ۱۴۰۳ این مسئولیت را بر عهده گرفته است. پیش از وی، دکتر محمدحسن عصاره از دی‌ماه ۱۳۹۲ تا تیرماه ۱۴۰۳ ریاست موسسه را بر عهده داشت. دکتر عصاره، استاد تمام و عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، در سال‌های ۱۳۸۶ و ۱۳۸۸ به عنوان پژوهشگر برتر کشور و در سال ۱۳۹۵ به عنوان رئیس موسسه تحقیقاتی برتر کشور انتخاب شد.

معاونت‌های تحقیقاتی

موسسه دارای چهار معاونت تحقیقاتی اصلی است:

۱. معاونت تحقیقات شناسایی و ثبت ارقام گیاهی

این معاونت مسئول شناسایی، ارزیابی و ثبت ارقام جدید گیاهی است. بخش‌های زیرمجموعه این معاونت عبارتند از:

• بخش تحقیقات رفتارهای زراعی

• بخش تحقیقات تمایز، یکنواختی و پایداری (DUS)

• بخش تحقیقات سیتوژنتیک

• آزمایشگاه مارکرهای مولکولی

• آزمایشگاه سیتوژنتیک

• آزمایشگاه ریخت‌شناسی و رفتارهای فیزیولوژی

این معاونت مسئول اجرای آزمون‌های DUS (تمایز، یکنواختی و پایداری) و VCU (ارزش زراعی و کاربرد) برای ارقام گیاهی است. سالانه حدود ۸۰۰ رقم جدید گیاهی از لحاظ تمایز، یکنواختی و پایداری مورد بررسی علمی قرار می‌گیرد.

۲. معاونت تحقیقات کنترل و گواهی بذر

این معاونت وظیفه کنترل و گواهی بذور تولیدی در کشور را بر عهده دارد. بخش‌های تابعه عبارتند از:

• بخش تحقیقات ارزیابی فنی و بازرسی مزارع بذری

• بخش ارزیابی اصالت ژنتیکی

• آزمایشگاه کنترل کیفیت بذور

• واحد صدور گواهی ایستا (ISTA)

معاون این بخش دکتر صمد مبصر است که از اعضای برجسته هیئت علمی موسسه می‌باشد.

۳. معاونت تحقیقات کنترل و گواهی نهال

این معاونت مسئول کنترل و گواهی نهال‌های تولیدی است و شامل بخش‌های زیر است:

• بخش تحقیقات ارزیابی فنی و باغات مادری و نهالستان‌ها

• بخش سالم‌سازی و نگهداری منابع اولیه نهال

۴. معاونت تحقیقات فناوری بذر و نهال

این معاونت به تحقیقات مرتبط با فناوری بذر و نهال می‌پردازد و دارای زیرمجموعه‌های زیر است:

• بخش تحقیقات فناوری و بهبود کیفیت بذر

• بخش تحقیقات فناوری و بهبود کیفیت نهال

• آزمایشگاه کنترل سلامت بذر و نهال

مدیریت برنامه‌ریزی و پشتیبانی

این مدیریت شامل واحدهای اداری، مالی، منابع انسانی، فناوری اطلاعات، روابط عمومی و امور بین‌الملل است.

واحدهای استانی

موسسه دارای واحدهای استانی در سراسر کشور است که مسئول اجرای برنامه‌های کنترل و گواهی بذر و نهال در استان‌های مختلف می‌باشند. این واحدها زیرنظر کارشناسان مسئول استانی فعالیت می‌کنند و با تولیدکنندگان بذر و نهال در ارتباط هستند.

امکانات و آزمایشگاه‌های تخصصی

موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال دارای تجهیزات و آزمایشگاه‌های پیشرفته‌ای است که در راستای انجام وظایف تحقیقاتی و خدماتی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

آزمایشگاه‌ها

• آزمایشگاه ملی تجزیه کیفی بذر: این آزمایشگاه اولین و تنها آزمایشگاه ایران است که اعتبارنامه بین‌المللی انجمن بین‌المللی آزمون بذر (ISTA) را دریافت کرده است. آزمایشگاه در سال ۱۴۰۲ این اعتبارنامه را برای آزمون‌های خلوص فیزیکی، شمارش سایر بذور و جوانه‌زنی دریافت نمود و به عنوان ۱۴۶مین آزمایشگاه معتبر ایستا در سطح دنیا و تنها آزمایشگاه دارای اعتبار بین‌المللی ایران در این زمینه شناخته می‌شود. این آزمایشگاه مجاز به صدور گواهی نارنجی و آبی ایستا است.

• آزمایشگاه مارکرهای مولکولی: این آزمایشگاه مجهز به تجهیزات پیشرفته برای تحلیل‌های مولکولی و ژنتیکی بذر و نهال است. از این آزمایشگاه برای تعیین اصالت ژنتیکی ارقام و شناسایی ارقام استفاده می‌شود.

• آزمایشگاه ملی سلامت بذر و نهال: این آزمایشگاه مسئول تست‌های سلامت بذر و نهال و تشخیص بیماری‌ها و آفات است. متخصصان این آزمایشگاه در زمینه ویروس‌شناسی مولکولی، قارچ‌شناسی و باکتری‌شناسی فعالیت می‌کنند.

• آزمایشگاه سیتوژنتیک: این آزمایشگاه به بررسی‌های سیتولوژیکی و ژنتیکی گیاهان می‌پردازد.

• آزمایشگاه ریخت‌شناسی و رفتارهای فیزیولوژی: این آزمایشگاه مطالعات مورفولوژیک و فیزیولوژیک گیاهان را انجام می‌دهد.

بانک بذر

موسسه دارای بانک بذر برای نگهداری و حفظ ذخایر ژنتیکی ارقام مختلف گیاهی است. این بانک نقش مهمی در حفظ تنوع ژنتیکی و دسترسی محققان به منابع ژنتیکی دارد.

فعالیت‌ها و خدمات

موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها و خدمات را در حوزه بذر و نهال ارائه می‌دهد.

ثبت و معرفی ارقام گیاهی

یکی از مهم‌ترین وظایف موسسه، ثبت و معرفی ارقام جدید گیاهی به جامعه کشاورزی است. طی ۱۰ سال گذشته (۱۳۹۳–۱۴۰۳)، حدود ۱۳۵۰ رقم جدید زراعی و باغی در آزمون‌های فنی ارزیابی شده که از این تعداد ۹۵۰ رقم به تایید کمیته ملی معرفی رقم رسیده است. در سال ۱۴۰۴، ۳۰ رقم جدید بذر برای تجاری‌سازی معرفی شد که ۲۶ رقم از آن‌ها با موفقیت نامگذاری و از سوی کمیته ملی رقم تایید شده‌اند.

موسسه مسئول تدوین و انتشار فهرست ملی ارقام گیاهی ایران است. این فهرست شامل اطلاعات کامل ارقام گیاهی مجاز برای کشت در کشور است و به سه دسته تقسیم می‌شود: ارقام بومی و محلی، ارقام اصلاح‌شده با منشأ داخلی، و ارقام اصلاح‌شده با منشأ خارجی که پس از طی مراحل قانونی شرایط تجاری‌شدن در کشور را کسب کرده‌اند.

کنترل و گواهی بذر

موسسه نظام جامعی برای کنترل و گواهی بذور تولیدی در کشور دارد. بر اساس این نظام، تولیدکنندگان بذر باید قبل از تولید مجوز لازم را از موسسه اخذ کنند. در سال زراعی ۱۴۰۳، ۵۹۶ مجوز تولید بذر و ۲۳۴ مجوز تولید نهال صادر شده است.

کشور سالانه حدود ۵۵۰ هزار تن بذر گواهی‌شده تولید می‌کند و بیش از ۹۵ درصد بذر مصرفی کشور به صورت داخلی تولید می‌شود.

موسسه سه نوع گواهی متفاوت برای بذور دارای شرایط استاندارد صادر می‌کند:

۱. گواهی بذر ارقام تجاری: برای بذور ارقام درج شده در فهرست ملی ارقام ایران

۲. گواهی محدود توده‌های بومی و ارقام محلی: برای بذور تولیدی از توده‌های بومی و ارقام محلی که در فهرست توده‌های قابل گواهی محدود قرار دارند

۳. گواهی ISTA: برای صادرات و واردات بذر

کنترل و گواهی نهال

موسسه نظام جامعی برای کنترل و گواهی نهال‌های درختان میوه ایجاد کرده است. این نظام شامل نظارت بر باغات مادری، نهالستان‌ها و صدور شناسه (لیبل) برای نهال‌های گواهی‌شده است.

شناسه نهال به عنوان شناسنامه و سند هویت نهال محسوب می‌شود و بر اساس کیفیت نهال به رنگ‌های مختلف (آبی، سبز، زرد، نارنجی یا سفید) صادر می‌گردد. شناسه آبی به نهال‌هایی تعلق می‌گیرد که فرآیند گواهی‌شدن را طی نموده و به عنوان نهال کاملاً عاری از ویروس شناخته می‌شوند.

از سال ۱۴۰۳، موسسه سامانه چاپ شناسه الکترونیک (بارکددار) را برای نهال راه‌اندازی کرده است. با این سامانه، مصرف‌کنندگان می‌توانند با اسکن بارکد، اطلاعات کامل در مورد تولیدکننده و نهال را دریافت کرده و از اصالت اطلاعات درج شده بر روی لیبل مطمئن شوند.

واردات و صادرات بذر و نهال

موسسه مسئول صدور مجوزهای واردات و صادرات بذر و نهال و صدور گواهی‌های بین‌المللی است. آزمایشگاه تجزیه کیفی بذر موسسه با دریافت اعتبارنامه ایستا، مجاز به صدور گواهی‌های نارنجی و آبی ایستا برای تجارت بین‌المللی بذر شده است. در سال ۲۰۲۴، این آزمایشگاه تعداد ۴۱۷ گواهی ایستا برای تجارت بین‌المللی صادر کرده است.

همچنین موسسه عضویت ایران در برنامه بذر سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) را مدیریت می‌کند و امکان صدور گواهی‌های بین‌المللی OECD برای تولید بذر فراهم است.

انتشارات

موسسه دو نشریه علمی منتشر می‌کند:

• نشریه علوم و فناوری بذر ایران: این نشریه از سال ۱۳۹۱ به طور مشترک توسط انجمن علمی بذر ایران و موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال منتشر می‌شود. نشریه از سیاست داوری همتا (دوسویه ناشناس) استفاده می‌کند و از سال ۱۳۹۵ در پایگاه استنادی جهان اسلام (ISC) نمایه می‌شود. این نشریه در سال ۱۴۰۳ موفق به کسب رتبه الف نشریات علمی کشور در رتبه‌بندی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری شد. همچنین مقالات این نشریه در فهرست مجلات دسترسی آزاد (DOAJ) نمایه‌سازی می‌شوند.

• فصلنامه ثبت و گواهی بذر و نهال: این نشریه اطلاعات تخصصی در زمینه ثبت و گواهی بذر و نهال ارائه می‌دهد.

همکاری‌های بین‌المللی

موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال عضو چندین سازمان و انجمن بین‌المللی است:

• انجمن بین‌المللی آزمون بذر (ISTA): ایران از سال ۱۴۰۲ عضویت کامل این انجمن را دارد و آزمایشگاه تجزیه کیفی بذر موسسه اعتبارنامه بین‌المللی ایستا را دریافت کرده است.

• سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD): ایران عضو برنامه بذر این سازمان است و امکان صدور گواهی‌های OECD برای تولید بذر وجود دارد.

• اتحادیه بین‌المللی حمایت از ارقام جدید گیاهی (UPOV): موسسه در راستای حمایت از حقوق مالکیت معنوی بهنژادگران با این سازمان همکاری دارد.

موسسه همچنین تجربیات خود در زمینه کنترل و گواهی بذر و نهال، ثبت و تجاری‌سازی ارقام گیاهی را با کشورهای مختلف از جمله ازبکستان به اشتراک می‌گذارد. در سال ۱۳۹۳، هیاتی از وزارت کشاورزی ازبکستان به ریاست معاون وزیر کشاورزی از موسسه بازدید کرد و زمینه‌های همکاری دوجانبه مورد بحث قرار گرفت.

در سال ۱۴۰۴، موسسه در نشست سازمان همکاری اقتصادی (ECO) درباره وضعیت بخش بذر در کشورهای عضو شرکت کرد و دکتر صمد مبصر، معاون سابق موسسه، ارائه‌ای جامع در مورد نظام گواهی بذر و ثبت ارقام گیاهی ایران به شرکت‌کنندگان ارائه داد.

دستاوردها و نوآوری‌ها

تولید بذر گواهی‌شده

کشور سالانه حدود ۵۵۰ هزار تن بذر گواهی‌شده تولید می‌کند و بیش از ۹۵ درصد بذر مصرفی کشور به صورت داخلی تولید می‌شود. این امر نشان‌دهنده خودکفایی کشور در تولید بذر و توانمندی ملی در صنعت بذر است.

سامانه شناسه الکترونیک

یکی از نوآوری‌های مهم موسسه، راه‌اندازی سامانه چاپ شناسه الکترونیک (بارکددار) برای بذر و نهال گواهی‌شده است. این سامانه با همکاری مرکز ملی شماره‌گذاری کالا و خدمات ایران ایجاد شده و اهداف زیر را دنبال می‌کند:

• ممانعت از جعل و مخدوش شدن لیبل‌های بذر و نهال

• امکان استعلام اصالت لیبل و ردیابی آن با استفاده از سیستم بارکدخوان

• حذف بروکراسی فیزیکی و تسهیل در فرآیند نمونه‌برداری

• ارسال سریع نتایج کیفی بذر و نهال به واحدهای تولیدکننده

• امکان دسترسی به آمار تولید و مصرف بذر و نهال

اعتبارنامه ISTA

دریافت اعتبارنامه ISTA توسط آزمایشگاه تجزیه کیفی بذر موسسه در سال ۱۴۰۲ یکی از دستاوردهای مهم بین‌المللی این موسسه است. این اعتبارنامه امکان صدور گواهی‌های بین‌المللی برای تجارت بذر را فراهم کرده و شرایط فعالیت تجارت بذر در سطح بین‌الملل را برای تولیدکنندگان بذر کشور به طور کامل فراهم نموده است.

ثبت ارقام گیاهی

موسسه در ۱۰ سال گذشته (۱۳۹۳–۱۴۰۳) موفق به ثبت و معرفی ۹۵۰ رقم جدید بذر زراعی و باغی شده است. این ارقام نسبت به ارقام قبلی دارای برتری بوده و تحمل مناسبی به بیماری‌ها دارند.

پیوند به بیرون

• وبگاه رسمی موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال
• نشریه علوم و فناوری بذر ایران
• فصلنامه ثبت و گواهی بذر و نهال