شهرستانک (کرج)

شهرستانک (به گویش محلی: شهرستونک) روستایی تاریخی، ییلاقی و کوهستانی در دهستان آسارا از توابع کرج در استان البرز است. این روستا در ۵۵ کیلومتری شمال خاوری کرج و در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز مرکزی واقع شده است. شهرت شهرستانک فراتر از طبیعت بکر و باغ‌های گردو، مدیون کاخ ییلاقی ناصرالدین‌شاه قاجار است که به دستور وی توسط «آقا محمدابراهیم خان معمارباشی» بنا شد.

شهرستانک
روستا
پرونده:Shahrestanak Naseri Palace.jpg
مختصات:
کشور	ایران
استان	البرز
شهرستان	کرج
بخش	آسارا
دهستان	آسارا
جمعیت	۱۳۰۷ نفر (سرشماری ۱۳۹۵)الگو:WikidataCheck
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۲۶

قرارگیری در منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی و عبور آزادراه تهران-شمال از جوار آن، شهرستانک را به یکی از قطب‌های گردشگری و چالش‌برانگیز زیست‌محیطی در دهه اخیر تبدیل کرده است.

نام‌شناسی

نام «شهرستانک» از ترکیب واژه «شهرستان» و پسوند تصغیر «ک» ساخته شده است که به معنای «شهر کوچک» یا «قصبه» است. در متون قدیمی و نقشه‌ها، گاهی به دلیل وسعت و آبادانی نسبت به روستاهای اطراف، به آن اطلاق «شهر» می‌شده است.

تاریخچه

پیش از اسلام و دوران باستان

اگرچه اسناد مکتوب دقیقی از دوران پیش از اسلام در دست نیست، اما کشف سفال‌های پراکنده در «تپه شنستون» (شن‌ستون) و همچنین وجود قبرهایی که رو به قبله مسلمانان نیستند (احتمالاً زرتشتی)، حکایت از سکونت انسان در این دره از حدود ۴۰۰۰ سال پیش دارد. برخی روایات محلی، بنیان‌گذاری آبادی را به دوره قباد یکم ساسانی نسبت می‌دهند.

دوران اسلامی و میانه

یافته‌های باستان‌شناسی قدمت استقرار منسجم در شهرستانک را حداقل تا سده ششم هجری (دوره سلجوقیان و خوارزمشاهیان) تأیید می‌کند. وجود بقایای «قلعه دزدبند» (قلعه دختر) بر فراز خط‌الرأس کوه که برای دیده‌بانی و حفاظت از مسیر ری به طبرستان استفاده می‌شده، نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک این منطقه در قرون میانی است.

دوران قاجار: عصر طلایی

اوج شکوفایی شهرستانک در دوره قاجاریه رقم خورد. ناصرالدین‌شاه که شیفته شکار و طبیعت بود، در سال ۱۲۹۵ هجری قمری دستور ساخت کاخی را در انتهای دره «گل‌کیله» صادر کرد. ساخت این کاخ ۳ سال به طول انجامید و تا پایان دوره ناصری، هر سال میزبان شاه و ملازمانش برای برگزاری مراسم «آشپزان» و شکار بود.

جغرافیا و محیط زیست

شهرستانک در ارتفاع حدود ۲۱۹۰ متری از سطح دریا قرار دارد و اقلیم آن کوهستانیِ سرد و نیمه‌خشک است.

موقعیت و دسترسی

این روستا از شمال به روستای «کسیل»، از شرق به شکرآب و آهار (از طریق مسیر کوهنوردی)، و از غرب به «سرک» محدود می‌شود. رودخانه شهرستانک که از چشمه‌سارهای البرز سرچشمه می‌گیرد، پس از طی ۱۵ کیلومتر به رودخانه کرج می‌ریزد.

پوشش گیاهی و جانوری

به دلیل قرارگیری در **منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی**، تنوع زیستی این منطقه بسیار غنی است:

• **فلور (گیاهان):** شهرستانک رویشگاه گیاهان دارویی و خوراکی ارزشمندی چون والک، پونه کوهی، ریواس، شورک، قارچ کوهی و درختان کهنسال اُرس (هورس) است.
• **فون (جانوران):** ارتفاعات مشرف به روستا زیستگاه جانورانی نظیر پلنگ ایرانی، خرس قهوه‌ای، کل و بز، گراز، گرگ و پرندگانی چون کبک و عقاب طلایی است.

معماری و آثار تاریخی

کاخ ناصری (کاخ شهرستانک)

این بنای تاریخی که در سال ۱۳۷۶ با شماره ۱۹۲۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، توسط «آقا محمدابراهیم خان معمارباشی» طراحی شد.

• **ساختار:** کاخ شامل دو بخش «بیرونی» (دیوان‌خانه) و «اندرونی» (حرم‌سرا) بود. بخش بیرونی دارای حیاطی در ۴ تراز و ساختمانی دو طبقه بود که طبقه دوم آن تخریب شده است. بخش اندرونی با ۱۹ اتاق و حمام اختصاصی شاه، فضای خصوصی‌تری را تشکیل می‌داد.
• **وضعیت کنونی:** متأسفانه بخش‌های زیادی از نقاشی‌ها و ارسی‌های رنگی از بین رفته و بنا در سال‌های اخیر تحت مرمت‌های جزئی قرار گرفته است.

کتیبه ناصری

در ضلع شرقی کاخ، سنگ بزرگی وجود دارد که کتیبه‌ای روی آن حک شده است. این کتیبه شرح می‌دهد که چگونه در زمان استراحت شاه، سنگی عظیم از کوه جدا شد و بدون آسیب به کاخ، در کنار آن متوقف گردید.

قلعه دزدبند

بقایای این قلعه سنگی که تنها دیوارهای ساروجی آن باقی مانده، بر روی تیغه کوه قرار دارد و احتمالاً دژی برای کنترل مسیر کاروان‌روی ری-مازندران بوده است.

فرهنگ و مردم‌شناسی

زبان و گویش

مردم شهرستانک به زبان فارسی با **گویش کرجی** (از شاخه‌های گویش‌های قصرانی و شمیرانی) صحبت می‌کنند. این گویش آمیزه‌ای از زبان‌های تاتی و مازندرانی است و واژگان کهن بسیاری در آن حفظ شده است.

آداب و رسوم و بازی‌ها

• **آغوزکا (گردو بازی):** به دلیل وفور درختان گردو، یکی از بازی‌های سنتی کودکان و جوانان، «آغوزکا» یا بازی با گردو است.
• **مراسم‌های مذهبی:** عزاداری‌های محرم در تکیه و حسینیه قدیمی روستا با آداب خاصی و نذورات محلی برگزار می‌شود.
• **غذاهای محلی:** «والک‌پلو» (برنج با سبزی کوهی والک)، آش‌های محلی با سبزیجات کوهی و انواع لبنیات سنتی (ماست و پنیر گوسفندی) از خوراک‌های اصلی مردم است.

مشاهیر

• **عباس شهری:** شاعر معاصر (متولد ۱۲۸۹ خورشیدی در شهرستانک) که به سرودن مثنوی‌های اخلاقی و اجتماعی شهرت داشت و دانش‌آموخته دانشکده کشاورزی بود.

اقتصاد و معیشت

اقتصاد روستا بر سه پایه استوار است:

1. **باغداری:** گردوی شهرستانک از مرغوب‌ترین گردوهای ایران است. زردآلو، سیب، گیلاس و آلبالو دیگر محصولات صادراتی این روستا هستند.
2. **گردشگری:** در سال‌های اخیر با تسهیل دسترسی، فروش محصولات محلی به گردشگران و خدمات تفریحی رونق گرفته است.
3. **دامداری:** پرورش محدود دام سبک برای تولید لبنیات مصرفی و محلی.

زیرساخت‌ها و چالش‌های مدرن

وضعیت امکانات رفاهی

برخلاف شهرت فراوان، شهرستانک فاقد هتل یا مهمان‌پذیر رسمی است. گردشگران عمدتاً به صورت تورهای یک‌روزه سفر می‌کنند یا در اطراف کاخ کمپ می‌زنند. امکانات روستا محدود به چند خواربارفروشی، مسجد (دارای سرویس بهداشتی) و آلاچیق‌های اطراف کاخ است. آنتن‌دهی تلفن همراه در مرکز روستا مطلوب اما در مسیر کاخ ضعیف است.

تاثیر آزادراه تهران-شمال

افتتاح فاز یک و دو آزادراه تهران-شمال که از نزدیکی شهرستانک می‌گذرد، دسترسی به روستا را از ۲ ساعت به حدود ۲۰ دقیقه (از تهران) کاهش داده است. این امر دو پیامد متضاد داشته است:

• **مثبت:** رونق اقتصادی و افزایش ارزش زمین‌ها.
• **منفی:** افزایش بی‌رویه گردشگران، انباشت زباله، تغییر کاربری اراضی باغی به ویلایی، و آلودگی صوتی و بصری که آرامش بافت سنتی را تهدید می‌کند.

جستارهای وابسته

• کاخ شهرستانک
• منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی
• جاده چالوس
• گویش کرجی