نقش کرج در انقلاب اسلامی

شهر کرج، به عنوان یکی از مراکز صنعتی و جمعیتی نزدیک به تهران، در جریان انقلاب اسلامی ایران (۱۳۵۷ شمسی؛ ۱۹۷۸–۱۹۷۹ میلادی) شاهد اعتراضات و اعتصابات گسترده‌ای بود. مردم کرج، شامل کارگران، دانشجویان، دانش‌آموزان و روحانیون، در تظاهرات، اعتصابات و رویدادهای نظامی نقش فعالی ایفا کردند که به تضعیف رژیم پهلوی کمک کرد. این فعالیت‌ها بخشی از موج سراسری اعتراضات بود که از سال ۱۳۵۶ با انتشار مقاله توهین‌آمیز به آیت‌الله خمینی در روزنامه اطلاعات آغاز شد و در رویدادهایی مانند تظاهرات ۱۷ شهریور (معروف به جمعه سیاه) به اوج رسید؛ هرچند اعتراضات در کرج در این روز عمدتاً حمایتی و محدود به تجمعات محلی بود.

زمینه‌ها و پیشینه مبارزات

اعتصاب کارخانه جهان‌چیت (۱۳۵۰)

یکی از نخستین اعتراضات کارگری برجسته در کرج، اعتصاب کارگران کارخانه جهان‌چیت در ۶ اردیبهشت ۱۳۵۰ بود. این اعتصاب، که عمدتاً صنفی و در اعتراض به دستمزد پایین (۶ تومان روزانه)، ساعات کار طولانی (۱۲ ساعت) و مشکلات بیمه صورت گرفت، سه روز طول کشید. در ۸ اردیبهشت، حدود ۲۰۰۰ کارگر برای راهپیمایی به سمت تهران حرکت کردند، اما در کاروانسرای سنگی با سرکوب نیروهای انتظامی روبه‌رو شدند.

در این رویداد، ۳ کارگر کشته و حدود ۸۰ نفر مجروح شدند. مالک کارخانه، محمدصادق فاتح یزدی، متهم به نقش در سرکوب شد و در ۱۳۵۳ توسط چریک‌های فدایی خلق ترور گردید.

فعالیت‌های زیرزمینی

از اوایل دهه ۱۳۵۰، گروه‌های مخالف رژیم پهلوی در کرج فعال بودند. گروه "ولی‌عصر"، که ترکیبی از فعالیت‌های فرهنگی، سیاسی و نظامی داشت، مسئولیت برنامه‌ریزی راهپیمایی‌ها و تکثیر اعلامیه‌ها را بر عهده گرفت. کتاب‌های ممنوعه‌ای مانند آثار علی شریعتی، مرتضی مطهری و پیام‌های آیت‌الله خمینی توزیع می‌شد. دستگاه‌های تکثیر در مدارس و مساجد برای چاپ اعلامیه‌ها استفاده می‌گردید. در فروردین ۱۳۵۷، اعتصاب معلمان و دانش‌آموزان گسترش یافت و مدارس به مراکز فرهنگی انقلابی تبدیل شدند. دانشجویان در دانشکده کشاورزی کرج تجمعات منظمی برگزار می‌کردند و نقش کلیدی در سازماندهی تظاهرات ایفا نمودند.

کارگران و صنعتگران

کارگران، به ویژه در صنایع خودروسازی و نساجی، ستون فقرات اعتصابات بودند. اعتصابات در کارخانه‌های ایران‌خودرو، سایپا، جهان‌چیت و صنایع شیمیایی فاتح یزدی، تولید را مختل کرد و به مطالبات اقتصادی–اجتماعی مانند افزایش دستمزد، کاهش ساعات کار و بیمه دامن زد. ساکنان محله "۴۰۰ دستگاه" (محله کارگران جهان‌چیت) در سازماندهی این اعتصابات فعال بودند. این اعتراضات، که از ۱۳۵۶ شدت گرفت، به تضعیف اقتصادی رژیم کمک کرد.

روحانیون و مبلغین

روحانیون محلی، با سخنرانی در مساجد و هدایت تظاهرات، نقش سازمان‌دهنده داشتند. آن‌ها پیام‌های آیت‌الله خمینی را منتشر و هیئت‌های عزاداری را به پوشش تظاهرات تبدیل کردند.

مساجد و مراکز انقلابی

مساجد و اماکن مذهبی کرج به پایگاه‌های اصلی اعتراضات تبدیل شدند. چهار کانون اصلی مبارزات عبارت بودند از:

• مسجد جامع کرج: مرکز اصلی سخنرانی‌ها و تجمعات.
• مسجد جامع رجایی‌شهر: کانون مبارزات در شمال شهر.
• امامزاده محمد: نقطه شروع تظاهرات و محل سر دادن شعارهای تند علیه رژیم.
• امامزاده حسن: مقصد راهپیمایی‌ها.
• دانشکده کشاورزی کرج: محل تجمع دانشجویان و خلع سلاح نیروهای نظامی.

تظاهرات و راهپیمایی‌های مهم

• تاسوعای ۱۳۵۷ (۱۹ آذر)

در تاسوعای حسینی (۱۹ آذر ۱۳۵۷)، به فراخوان آیت‌الله طالقانی (صادرشده در ۴ محرم)، بیش از ۱۰۰٬۰۰۰ نفر در میدان توحید (میدان شاه‌عباسی سابق) تجمع کردند. مسیر از امامزاده محمد به امامزاده حسن بود و با سخنرانی ابوالفضل موسوی همراه شد. شعارها علیه رژیم و در حمایت از خمینی بود.

• عاشورای ۱۳۵۷ (۲۰ آذر)

عاشورا نیز با تظاهرات گسترده ادامه یافت و مبارزه با رژیم به واقعه کربلا تشبیه شد.

• تظاهرات بهمن‌ماه

در روزهای ابتدایی بهمن ۱۳۵۷، تظاهرات مداوم و عظیمی در کرج شکل گرفت. در ۷ بهمن، راهپیمایی گسترده‌ای علیه رژیم برگزار شد و در ۹ بهمن، تجمعات حمایتی از اعتصابات سراسری افزایش یافت. این رویدادها روحیه مبارزاتی را تقویت کرد.

• تظاهرات ۱۱ بهمن ۱۳۵۷

در ۱۱ بهمن، حدود ۳٬۰۰۰ نفر از مسجد جامع کرج علیه دولت بختیار تظاهرات کردند.

رویدادهای کلیدی بهمن ۱۳۵۷

بستن راه لشکر ۱۶ زرهی قزوین (۱۹–۲۱ بهمن)

پس از ناکامی گارد جاویدان در تهران، رژیم پهلوی لشکر ۱۶ زرهی قزوین را برای سرکوب اعزام کرد، اما مردم کرج مانع ورود آن به تهران شدند.

در ۱۶ بهمن، لشکر از قزوین حرکت کرد، اما در خروجی قزوین متوقف شد. شب ۱۹ بهمن، لشکر از مسیر اشتهارد–مردآباد به طور مخفیانه حرکت کرد. اهالی همایون ویلای محمدشهر اطلاع‌رسانی کردند و پل مردآباد با شن، تنه درختان، تیرآهن و وسایل سنگین مسدود شد. صبح ۲۰ بهمن، لشکر در زیر پل متوقف شد. روحانیون و انقلابیون با فرماندهان مذاکره کردند، لشکر خلع سلاح شد و سربازان به مردم پیوستند. تجهیزات به دانشکده کشاورزی و دانشکده پلیس منتقل گردید و فرماندهان تا ۲۲ بهمن بازداشت ماندند. این اقدام سهم قابل توجهی در پیروزی انقلاب داشت.

درگیری با لشکر ۸۱ کرمانشاه (۲۰–۲۲ بهمن)

لشکر ۸۱ زرهی کرمانشاه نیز اعزام شد، اما در عباس‌آباد توسط ۲٬۰۰۰ نفر متوقف گردید. شلیک‌های هوایی صورت گرفت و سه شهید (علی‌اکبر طهماسبی، مصطفی ملاحسنی، علی عبدی) بر جای ماند. لشکر عقب‌نشینی کرد. </ref>

حمله به شهربانی و واژگونی مجسمه شاه

در ۲۱–۲۲ بهمن، مراکز شهربانی کرج تصرف شد. مقاومت در شهربانی مرکزی (خیابان امیری) شدید بود و شهید کمال قریشی نقش کلیدی داشت. پس از مذاکره با تیمسار بیان (فرماندار نظامی)، تسلیم رخ داد. مجسمه شاه در میدان اصلی واژگون شد.

شهدای انقلاب کرج

طبق آمار بنیاد شهید، ۵۳ شهید در جریان انقلاب اسلامی در استان البرز (شامل کرج) به ثبت رسیده است.

اولین شهید

حمید ادیبی نخستین شهید مبارزات خیابانی کرج بود.

شهدای ۲۲ بهمن ۱۳۵۷

روز ۲۲ بهمن یکی از خونین‌ترین روزهای انقلاب در کرج بود، با ۱۴ شهید و ۸۰ مجروح طبق شهود عینی (آمار رسمی ناقص است). اسامی تأییدشده: اسماعیل مازینی، علی‌اکبر طهماسبی، علی بابازاده، کیومرث اسماعیلی، هادی اعرج.

خانواده قریشی (از برغان) نیز برجسته است: سیدکمال قریشی (۱۳۱۳–۱۳۶۰)، نجار و مداح، در حمله به شهربانی فعال بود و در ۱۳۶۰ توسط منافقین ترور شد.

آثار مرتبط

خاطرات مبارزان، مانند روایت غلامحسین قره‌خانلو از بستن اتوبان با بلدوزر، در کتاب «انقلاب اسلامی در کرج» (مرکز اسناد انقلاب اسلامی) ثبت شده است. اسناد ساواک نیز فعالیت‌ها را مستند کرده.

تأثیرات و پیامدها

اقدامات کرج، به ویژه بستن راه لشکرها، دارای تاثیر مهم در پیروزی انقلاب اسلامی دانسته شده است، الگویی برای شهرهای دیگر شد و اقتدار نظامی رژیم را تضعیف کرد.

آمار رویدادهای مهم

شرکت‌کنندگان در رویدادهای کلیدی انقلاب در کرج

رویداد	تاریخ	تعداد شرکت‌کننده	منبع
راهپیمایی تاسوعا	۱۹ آذر ۱۳۵۷	بیش از ۱۰۰٬۰۰۰
راهپیمایی عاشورا	۲۰ آذر ۱۳۵۷	بیش از ۱۰۰٬۰۰۰
تظاهرات ۷ بهمن	۷ بهمن ۱۳۵۷	گسترده (نامشخص)
تظاهرات ۹ بهمن	۹ بهمن ۱۳۵۷	گسترده (نامشخص)
تظاهرات ۱۱ بهمن	۱۱ بهمن ۱۳۵۷	۳٬۰۰۰
بستن راه مردآباد (لشکر ۱۶)	۱۹–۲۰ بهمن ۱۳۵۷	۲٬۰۰۰+
بستن راه عباس‌آباد (لشکر ۸۱)	۲۰–۲۲ بهمن ۱۳۵۷	۲٬۰۰۰

یادبوها و یادمان‌ها

نام‌گذاری خیابان‌ها (مانند خیابان شهید ادیبی) و برگزاری مراسم سالانه، میراث این رویدادها است. کارخانه جهان‌چیت به پردیس فرهنگی تبدیل شده.