کاخ سلیمانیه

کاخ سلیمانیه یکی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی دوره قاجاریه در ایران است که در شهر کرج و در محوطه دانشکدگان کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران واقع شده است. این کاخ به دلیل معماری منحصربه‌فرد، نقاشی‌های دیواری بی‌نظیر و پیشینه تاریخی غنی، از جایگاه ویژه‌ای در میان آثار باستانی ایران برخوردار است و در تاریخ ۲ اسفند ۱۳۲۷ با شماره ثبت ۳۷۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

موقعیت جغرافیایی

کاخ سلیمانیه در محدوده مرکزی شهر قدیم کرج، حدفاصل بلوارهای شهید چمران و امامزاده حسن و در محله قدیمی مصباح قرار دارد. این بنا در داخل محوطه وسیع و سرسبز دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران (پردیس کرج) واقع شده و دسترسی به آن از طریق خیابان‌های اصلی کرج و ورودی‌های دانشگاه امکان‌پذیر است.

پیشینه تاریخی

تاریخ ساخت و بانی بنا

کاخ سلیمانیه در فاصله سال‌های ۱۲۲۵ تا ۱۲۲۸ هجری قمری (برابر با ۱۸۱۰ تا ۱۸۱۳ میلادی) در دوران سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شده است. بانی و سازنده این بنا حاجی محمدحسین‌خان نظام‌الدوله اصفهانی، معروف به صدر اصفهانی، صدراعظم فتحعلی‌شاه بود که کاخ را در املاک شخصی خود بنا کرد و سپس به شاه پیشکش نمود. صدر اصفهانی از معماران و رجال سرشناس آن دوره بود و همچنین پدرزن سلیمان‌میرزا، پسر فتحعلی‌شاه، به شمار می‌رفت.

ساخت بنای اولیه در سال ۱۲۲۵ هجری قمری آغاز شد و در سال ۱۲۲۷ به دستور فتحعلی‌شاه گسترش یافت. سرانجام در سال ۱۲۲۸ با تکمیل تزئینات داخلی به پایان رسید.

وجه تسمیه

درباره دلیل نام‌گذاری کاخ به «سلیمانیه» دو روایت اصلی وجود دارد: روایت اول بر این باور است که کاخ به مناسبت تولد سلیمان‌میرزا قاجار، سی‌وچهارمین پسر فتحعلی‌شاه، نام‌گذاری شده است. سلیمان‌میرزا در چهارم محرم ۱۲۲۵ قمری به دنیا آمد و بعدها به حکومت کرج گمارده شد. مادر او، جیران خانم، از ایل گوکلان ترکمن بود و فتحعلی‌شاه علاقه بسیاری به این فرزند داشت.

روایت دوم را گاسپار دروویل، افسر فرانسوی که در همان سال‌های ساخت کاخ در ایران حضور داشت، در سفرنامه خود ارائه کرده است. به گفته او، محمدعلی‌میرزا دولتشاه، پسر بزرگ فتحعلی‌شاه، که از انتخاب عباس‌میرزا به ولیعهدی ناخشنود بود، برای اثبات لیاقت خود با سلیمان‌پاشا والی بغداد وارد جنگ شد و او را شکست داد. غرامت جنگی هنگفتی که از این پیروزی به دست آمد به فتحعلی‌شاه تقدیم شد و شاه با این پول کاخ را ساخت و نام «سلیمانیه» را بر آن نهاد تا یادبود شکست سلیمان‌پاشا زنده بماند.

معماری

ویژگی‌های کلی

ساختمان کاخ سلیمانیه بنایی است آجری، متقارن و کشیده به نسبت پنج به یک با سقف شیروانی که دارای تمامی مشخصه‌ها و مؤلفه‌های سبک معماری دوران قاجار است. این بنا از نخستین ساختمان‌هایی در ایران است که به سبک پیلوت (بر روی پایه و ستون) احداث شده و در زمان خود نوعی نوآوری معماری به شمار می‌رفت.

ساختمان اصلی کاخ با مساحت حدود ۶۱۶ مترمربع شامل دو طبقه است:

• طبقه همکف به صورت پیلوتی و برای قرارگیری فضاهای خدماتی کاخ طراحی شده است.
• طبقه دوم که از طریق دو راه‌پله در دو سوی ساختمان قابل دسترسی است، شامل تالار مرکزی بزرگ و اتاق‌های استراحت در دو سوی آن می‌شود.

عناصر معماری شاخص

تالارها، ارسی‌ها، آینه‌کاری‌ها، قوس‌های نیم‌دایره نما، تناسبات نما و نقشه، همگی از جمله خصوصیات بارز کاخ سلیمانیه هستند که در ترکیبی ساده و هماهنگ، ساختمانی دوست‌داشتنی و باهویت شکل داده‌اند. ساختمان از آجر و خشت با تیرها و مهاربندهای چوبی ساخته شده است.

نمای بیرونی ساختمان نسبتاً ساده و فاقد تزئینات ویژه است و با قاب‌های آجری و جرزهای اندودشده با گچ و خاک آراسته شده است.

مجموعه بناهای اصلی

کاخ سلیمانیه در گذشته بخشی از یک مجموعه عظیم بوده که شامل ساختمان‌ها و باغ‌های متعددی می‌شده است. بر اساس کتاب «کرج‌نامه»، این مجموعه شامل بخش‌های زیر بوده است:

• عمارت گلشن
• ساختمان کلاه‌فرنگی
• بیرونی و حرم‌سرای فتحعلی‌شاه
• ساختمان اندرونی
• برج بلند پنج‌طبقه
• فراش‌خانه
• عمارت در قرمز
• باغ انگوری
• باغ فراش‌آباد
• باغ‌شاه اول و دوم
• باغ فردوس

از این مجموعه بزرگ، امروز تنها بنای کوشک (ساختمان اصلی کاخ) باقی مانده است. البته برخی از پژوهشگران فقط حوض، بارو، کانال آب و چند دیوار را تأیید می‌کنند؛ از اکثر بناهای ذکرشده هیچ اثری نیست و احتمالاً وجود خارجی نداشته‌اند یا خیلی کوچک بوده‌اند.

برج صفوی

در مجاورت کاخ، برجی چهار تا پنج‌طبقه متعلق به دوران صفویه وجود داشته که طبقه اول آن مقطع چهارگوش و طبقات بالایی مقطع هشت‌گوش داشته است. بر بالای برج مهتابی هشت‌گوشی با دست‌اندازهای مشبک قرار داشت. اکنون از این برج تنها ویرانه‌های طبقه همکف باقی مانده است.

نقاشی‌های دیواری

اهمیت و ویژگی

شاخص‌ترین ویژگی کاخ سلیمانیه وجود دو نقاشی دیواری (دیوارنگاره) بزرگ در تالار اصلی است که توسط عبدالله‌خان نقاش‌باشی دهنوی سمیرمی، سومین نقاش‌باشی دربار قاجار، در سال ۱۲۲۸ هجری قمری ترسیم شده‌اند. این نقاشی‌ها به لحاظ نوع تصویر، تکنیک هنری و رنگ‌های خاص، در نوع خود منحصربه‌فرد هستند.

ابعاد هر یک از این نقاشی‌ها ۶ متر و ۸۵ سانتی‌متر در ۲ متر و ۴۰ سانتی‌متر است. نقاشی‌ها به شیوه ایرانی ترسیم شده‌اند و رنگ‌های به‌کاررفته در آن‌ها معدنی هستند. در این تکنیک، رنگ‌ها روی یکدیگر نیستند بلکه در کنار هم قرار گرفته‌اند.

نقاشی دیوار غربی: فتحعلی‌شاه و پسرانش

نقاشی جبهه غربی تالار، فتحعلی‌شاه قاجار دومین پادشاه سلسله قاجار را نشسته بر تخت طاووس به همراه ۱۴ تن از پسرانش نشان می‌دهد. از جمله پسران تصویرشده می‌توان به محمدتقی‌میرزا، حسینعلی‌میرزا، محمدعلی‌میرزا و عباس‌میرزا اشاره کرد. در این تابلو، سلیمان‌میرزا به صورت کودکی با لباس سفید در کنار تخت طاووس تصویر شده است.

نقاشی دیوار شرقی: آقامحمدخان قاجار

نقاشی جبهه شرقی، آقامحمدخان قاجار، بنیانگذار سلسله قاجاریه، را به همراه اجداد، برادران و برادرزادگانش و سران ایل قاجار به تصویر کشیده است.

اهمیت استثنایی این نقاشی در آن است که تنها تصویر نقاشی‌شده موجود از آقامحمدخان قاجار در جهان است و مبنای خلق سایر تصاویر او در دوره‌های بعدی قرار گرفته است. این ویژگی به کاخ سلیمانیه ارزش تاریخی و هنری فوق‌العاده‌ای بخشیده است.

درباره نقاش

عبدالله‌خان نقاش‌باشی معمارباشی و نقاش‌باشی دربار فتحعلی‌شاه و ناصرالدین‌شاه بود که بین سال‌های ۱۲۲۵ تا ۱۲۶۶ قمری فعالیت داشت. مهارت او در کشیدن مجالس بزم و رزم و شبیه‌سازی بود و بیشتر کاخ‌های سلطنتی قاجار را تزئین کرده است. مهم‌ترین اثر او دیوارنگاره عظیم کاخ نگارستان با ۱۱۸ پیکره تمام قد بود که متأسفانه از بین رفته است.

سایر تزئینات

تالارها و فضاهای داخلی کاخ علاوه بر نقاشی‌های دیواری، مزین به انواع تزئینات دیگر نیز هستند:

• گچ‌بری و مقرنس‌کاری: تزئینات گچی اندودشده در سقف‌ها و دیوارها
• آینه‌کاری: در بخش‌های مختلف تالار اصلی
• نقاشی‌های گل و بوته: بر دیوارهای تالار طبقه بالا که براساس شواهد موجود روی نقاشی‌های قدیمی‌تر را پوشانده‌اند
• ازاره‌های سنگی با حاشیه نقاشی
• تزئینات چوبی: در سقف و پنجره‌ها
• کاشی‌کاری: در بخش‌هایی از نما

سرگذشت تاریخی

دوره قاجار

کاخ سلیمانیه در زمان ساخت به عنوان اقامتگاه تابستانی و مقر تفریحی دربار قاجار در مسیر تهران به مناطق غربی ایران استفاده می‌شد. این مجموعه با باغ زیبای مقابل و ساختمان‌های ملازمین، یک مجموعه اقامتی و فرماندهی کوچک اما بسیار زیبا را تشکیل می‌داد.

سلیمان‌میرزا پس از ازدواج با آغابیگم، دختر صدر اصفهانی، به حکومت کرج گمارده شد و این کاخ مقر اقامت او بود. نام و توصیف کاخ در سفرنامه‌های متعدد جهانگردان خارجی مانند ژاک موریه، رابرت کرپورتر، پرنس الکسی سولتیکف، اوژن فلاندن، کنت دوسرسی و بروگش آمده است.

دوره پهلوی و پس از آن

در دوره ناصرالدین‌شاه، کاخ پس از یک دوره متروک‌شدن، دوباره مورد توجه و مرمت قرار گرفت. در دوره پهلوی، محوطه اطراف کاخ به تدریج تغییر کاربری داد و در اختیار دانشکده کشاورزی قرار گرفت. به دلیل قرارگیری در کنار مدرسه، کاخ سال‌ها مورد تردد و عبور و مرور دانش‌آموزان قرار داشت و تزئینات و شیشه‌های الوان آن بازیچه سنگ‌پرانی‌های آنان شد.

ثبت ملی و تبدیل به موزه

کاخ سلیمانیه در تاریخ ۲ اسفند ۱۳۲۷ با شماره ثبت ۳۷۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سال ۱۳۸۹ این بنا به کاخ‌موزه سلیمانیه تبدیل شد.

کاوش‌های باستان‌شناسی

فصل اول (۱۳۷۳)

اولین فصل کاوش باستان‌شناسی در سال ۱۳۷۳ انجام شد و بر برج پنج‌طبقه مجاور کاخ متمرکز بود. در این فصل اطلاعات مهمی از ساختار برج به دست آمد.

فصل دوم (۱۳۸۱)

در سال ۱۳۸۱، کاوش‌ها بر ضلع شمالی و حوض کاخ متمرکز شد و این بخش‌ها مورد مرمت و بررسی قرار گرفتند.

فصل سوم (۱۳۹۶ و ادامه آن)

در سال ۱۳۹۶ با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، کاوش‌های جدیدی در ضلع جنوبی کاخ آغاز شد. در این کاوش‌ها آثار ارزشمندی کشف شد:

• حوض آب آجری مربوط به دوره قاجار
• بخش‌هایی از دیوار عریض (بارو) پیرامون کاخ
• بقایای کانال آب‌رسانی
• آجر فرش‌های دوره قاجار
• کف‌های سنگ‌فرش دوره پهلوی
• یک حلقه چاه
• مجموعه‌ای از لایه‌ها و انباشته‌های متعلق به دوره‌های مختلف

در سال ۱۴۰۴ نیز کاوش‌ها ادامه یافت و حوض ضلع جنوبی و مسیرهای هدایت آب مربوط به دوران قاجار و پهلوی اول از زیر خاک بیرون آورده شد.

اقدامات مرمتی

در سال‌های گذشته تلاش‌های زیادی برای بازسازی و مرمت کاخ صورت گرفته است. در سال‌های ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ اقدامات گسترده‌ای شامل مرمت سقف، حوض جنوبی، مخزن آثار، سیستم حفاظت الکترونیک و … انجام شد.

وضعیت کنونی و کاربری

بر اساس آخرین اخبار (آذر ۱۴۰۴)، کاخ سلیمانیه پس از انجام مرمت و بازسازی، به عنوان موزه نقاشی استان البرز افتتاح شده است. حدود ۷۰ تابلوی نقاشی نفیس از موزه ملی به این مجموعه منتقل شده تا در معرض نمایش قرار گیرد.

کاخ به عنوان تنها مکانی که تصویر نقاشی‌شده آقامحمدخان قاجار در آن وجود دارد و نیز به عنوان اولین بنایی که در ایران روی پیلوت ساخته شده، اهمیت فرهنگی و تاریخی مضاعفی دارد.

ساعات بازدید: روزهای هفته از ساعت ۹ صبح تا ۱۷ عصر. امکان هماهنگی برای بازدید تورهای گردشگری یا بازدیدهای گروهی در روزهای تعطیل و ساعات بعد از وقت اداری نیز وجود دارد.

در نوروز ۱۴۰۴، حدود ۵ هزار نفر در چند روز از کاخ بازدید کردند.

نهاد متولی: اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان البرز (هماهنگی با دانشگاه تهران).

اهمیت فرهنگی و گردشگری

کاخ سلیمانیه به واسطه ویژگی‌های متعدد، جایگاه ویژه‌ای در میان آثار تاریخی ایران دارد:

• نخستین بنای پیلوتی ایران
• تنها تصویر آقامحمدخان قاجار
• نمونه برجسته معماری قاجاری
• آثار هنرمند برجسته عبدالله‌خان نقاش‌باشی
• محل قرارگیری منحصربه‌فرد در محوطه سرسبز دانشگاهی

پیوند به بیرون

• صفحه کاخ سلیمانیه در وب‌گاه دانشگاه خوارزمی
• صفحه کاخ سلیمانیه در وب‌گاه دانشگاه تهران