دژ مادها: تفاوت میان نسخهها
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۲ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''دژ | {{ جعبه اطلاعات مکان تاریخی در ایران | ||
| نام = دژ مادها (تپه ازبکی) | |||
| عرضجغرافیایی = ۳۵°۵۷′ شمالی | |||
| طولجغرافیایی = ۵۰°۳۵′ شرقی | |||
| تصویر = [[پرونده:2_-_pottery_spouted_vessel.jpg|۲۵۰px|alt=ظرفی سفالی متعلق به یان تپه ازبکی، موزه ایران باستان]] | |||
| اندازه تصویر = ۲۵۰px | |||
| عنوان تصویر = ظرف سفالی از کاوشهای ازبکی | |||
| استان = البرز | |||
| شهرستان = نظرآباد | |||
| بخش = مرکزی | |||
| نام محلی = تپه ازبکی | |||
| نامهای دیگر = محوطه باستانی ازبکی، دژ مادی | |||
| نامهای قدیمی = نامشخص | |||
| نوع بنا = تپه باستانی و دژ خشتی | |||
| سالهای مرمت = ۲۰۲۴ (ساماندهی گردشگری) | |||
| کاربری = نظامی و مسکونی | |||
| کاربری کنونی = سایتموزه در حال ایجاد | |||
| دیرینگی = از حدود ۷۰۰۰ ق.م. تا دوران اسلامی (قرن ۷ هجری) | |||
| شمارهثبت = ۹۵۵ | |||
| تاریخ ثبت ملی = ۱۳۵۲ خورشیدی | |||
| دوره ساخت اثر = هزاره هفتم ق.م. تا دوران مادها | |||
| بانی اثر = ساکنان پیشتاریخی و مادها (نامشخص) | |||
| مالک اثر = وزارت میراث فرهنگی | |||
| مالک فعلی اثر = وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی | |||
| امکان بازدید = محدود (با راهنما) | |||
| آدرس = ۷ کیلومتری شهرستان نظرآباد، میان روستاهای ازبکی و احمدآباد، استان البرز | |||
| وبگاه = | |||
| پایین = | |||
}} | |||
'''دژ مادها''' ({{lang|en|Ozbaki Hill}}، همچنین '''تپه ازبکی''' یا '''محوطه باستانی ازبکی''') یکی از محوطههای باستانی مهم ایران است که در شهرستان [[نظرآباد]] [[استان البرز]] واقع شده و قدمتی بیش از ۹ هزار سال دارد. این سایت شامل مجموعهای از تپههای باستانی است که شواهدی از استقرارهای انسانی از [[هزاره هفتم پیش از میلاد]] تا دوران [[مادها]] و حتی دورههای متأخر ارائه میدهد. دژ مادها در سال ۱۳۵۲ خورشیدی با شماره ۹۵۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.<ref name="wp-ozbaki">{{یادکرد وب |عنوان=محوطه باستانی ازبکی |وبگاه=ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد |تاریخ=۲۰۲۵ |تاریخ بازبینی=۲۵ اکتبر ۲۰۲۵ |پیوند=//fa.wikipedia.org/wiki/محوطه_باستانی_ازبکی}}</ref><ref name="irna-2024">{{یادکرد وب |عنوان=دژ مادها، گوهری ناشناخته البرز |نویسنده=خبرگزاری ایرنا |تاریخ=۲۰۲۴ |پیوند=https://www.irna.ir/news/82984561}}</ref> | |||
این محوطه با مساحتی حدود ۱۰۰ هکتار، شامل تپه اصلی با ارتفاع ۲۶ متر و چندین تپه فرعی مانند [[یان تپه]]، [[دوشان تپه]] و [[مارال تپه]] است. کاوشهای باستانشناسی، به ویژه توسط [[یوسف مجیدزاده]] در سالهای ۱۳۷۷–۱۳۸۴ خورشیدی، بقایای معماری خشتی، سفالهای منقوش و شواهدی از تمدنهای پیش از آریایی، ماد و ایلامی را آشکار کرده است. دژ مادها به عنوان یکی از قدیمیترین مراکز خشتسازی در فلات ایران شناخته میشود و نمادی از تحولات سکونتگاهی و فرهنگی در منطقه است.<ref name="wp-ozbaki" /><ref name="majidzadeh-report">{{یادکرد کتاب |عنوان=گزارش کاوشهای ازبکی |نویسنده=مجیدزاده، یوسف |سال=۱۳۸۵ |ناشر=سازمان میراث فرهنگی ایران}}</ref> | |||
== موقعیت جغرافیایی == | |||
دژ مادها در دشت حاصلخیز [[نظرآباد]]، میان روستاهای [[ازبکی]] و [[احمدآباد]]، در حدود ۷ کیلومتری مرکز شهرستان و در ارتفاع ۱۲۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد. این سایت با مختصات جغرافیایی تقریبی {{coord|35|57|N|50|35|E|type:landmark}}، مساحتی یک کیلومتر در یک کیلومتر را پوشش میدهد و کاربری نظامی-مسکونی داشته است. مالکیت آن بر عهده [[وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران]] است و بازدید عمومی از آن محدود به همراه راهنما است.<ref name="wp-ozbaki" /><ref name="alborz-tour">{{یادکرد وب |عنوان=جاذبههای گردشگری البرز: دژ مادها |وبگاه=پورتال گردشگری البرز |تاریخ=۲۰۲۵ |پیوند=https://www.nazarabad.ir/شهر-از-منظر-فرهنگی}}</ref> | |||
== تاریخچه و کاوشها == | |||
=== ادوار فرهنگی=== | |||
محوطه ازبکی دارای لایههای استقراری از نیمه اول [[هزاره هفتم پیش از میلاد]] (حدود ۷۰۰۰ ق.م.) تا دوران [[مادها]] (اواخر هزاره اول ق.م.) و حتی قرن هفتم هجری قمری است. ادوار اصلی عبارتند از: | |||
* '''استقرارهای اولیه (هزارههای هفتم و ششم ق.م.)''': روستاهای اولیه با سفالهای ساده. | |||
* '''دورههای متروک و نوظهور (میانههای هزاره ششم تا اواسط هزاره دوم ق.م.)''': شواهد کشاورزی و دامداری. | |||
* '''مهاجرت آریاییها (نیمه دوم هزاره دوم ق.م. تا عصر آهن)''': سفال خاکستری و بناهای دفاعی. | |||
* '''دوران مادها و متأخر''': دژهای بازسازیشده و گورهای مادی. | |||
در اواسط هزاره دوم ق.م.، این منطقه به شهری وسیع با دژ خشتی تبدیل شد که چندین بار بازسازی گردید.<ref name="wp-ozbaki" /><ref name="archaeology-iran">{{یادکرد وب |عنوان=کاوشهای ازبکی: زنجیره تمدنی البرز |وبگاه=مجله باستانشناسی ایران |تاریخ=۲۰۲۰ |پیوند=https://www.pezhvakeiran.com/maghaleh-99265.html}}</ref> | |||
=== کاوشهای باستانشناسی=== | |||
کاوشهای اصلی توسط [[یوسف مجیدزاده]] در ۶ فصل (۱۳۷۷–۱۳۸۴ خورشیدی) انجام شد و شامل بررسی ۵–۶ تپه با تیم ۱۵۰ نفره بود. شواهدی از بناهای [[هخامنشی]] نیز در لایههای مادی کشف شد. تلاشهای اخیر برای ثبت در [[یونسکو]] در حال پیگیری است.<ref name="majidzadeh-report" /><ref name="unesco-effort">{{یادکرد وب |عنوان=اقدامات ثبت جهانی محوطه ازبکی |نویسنده=میراث فرهنگی البرز |تاریخ=۲۰۲۵ |پیوند=https://www.irna.ir/news/85767319}}</ref> | |||
== معماری و ساختار == | |||
دژ مادها شامل بناهای عمومی، مسکونی و معبدی با دیوارهای خشتی قطور (تا ۷ متر ارتفاع در دوشان تپه) است. ویژگیهای کلیدی: | |||
* دیوارها و کفها با اندود کاهگل و [[گچ]] پوشیدهشده. | |||
* ستونها و اتاقهای پیشرفته با سیستم دفاعی (حصار عظیم به عرض ۷ متر). | |||
* سه دوره قلعه بر روی ویرانههای پیشین (از اواسط هزاره دوم ق.م. تا پایان مادها)، با آخرین قلعه به وسعت ۹۰۰ متر مربع. | |||
* ساروج پیشتاریخی (کفهای سیمانمانند) از خاک طبیعی جنوب البرز. | |||
این معماری بیانگر تمدنی پیشرفته در شهرسازی اولیه است و با سایتهایی چون [[تپه سیلک]] و [[چشمهعلی]] قابل مقایسه است.<ref name="wp-ozbaki" /><ref name="arch-report">{{یادکرد وب |عنوان=معماری ازبکی: شواهد خشتی |وبگاه=بلاگ باستانشناسی |تاریخ=۲۰۲۳ |پیوند=https://ghalampl.blogfa.com/post/7}}</ref> | |||
== کشفیات == | |||
کشفیات کلیدی شامل: | |||
* '''خشت دستساز قدیمیترین در فلات ایران''' (از یان تپه، حدود ۹۰۰۰ سال پیش): در سال ۲۰۰۰ میلادی توسط [[سید محمد خاتمی]] به [[سازمان ملل متحد]] اهدا شد. | |||
* معابد (مانند معبد رنگین یان تپه با دیوارهای اخرایی). | |||
* سفالهای منقوش (مشابه سیلک و زاغه). | |||
* گورهای مادی (گورخمرهها) و لوح گلی ایلامی (سند تجاری با [[شوش]] از مارال تپه). | |||
* شواهد پیشآریایی، ماد و هخامنشی. | |||
این یافتهها زنجیره تمدنی از پیشتاریخی تا مادها را نشان میدهند.<ref name="wp-ozbaki" /><ref name="un-gift">{{یادکرد وب |عنوان=خشت ازبکی در سازمان ملل |وبگاه=آمورداد نیوز |تاریخ=۲۰۲۲ |پیوند=https://amordadnews.com/186249}}</ref> | |||
== وضعیت فعلی == | |||
از سالهای اخیر، سایت مورد توجه گردشگران و پژوهشگران قرار گرفته، اما نیازمند حفاظت در برابر توسعه شهری است. در دسامبر ۲۰۲۴، فاز ساماندهی گردشگری (مرمت، تابلوها، مسیرها) تکمیل شد. برنامههایی برای سایتموزه و ساختمان سهگوش در حال اجرا است. در مارس و آگوست ۲۰۲۵، مقامات بر پتانسیل گردشگری البرز تأکید کردند.<ref name="irna-2025">{{یادکرد وب |عنوان=ساماندهی دژ مادها |نویسنده=خبرگزاری ایرنا |تاریخ=۲۰۲۵ |پیوند=https://www.irna.ir/news/80591772}}</ref><ref name="tour-update">{{یادکرد وب |عنوان=دژ مادها، مقصد جدید البرز |وبگاه=جماران نیوز |تاریخ=۲۰۲۵ |پیوند=https://www.jamaran.news/بخش-البرز-194/976407}}</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[ | == پیوندهای به بیرون == | ||
* [https://fa.wikipedia.org/wiki/محوطه_باستانی_ازبکی صفحه ویکیپدیا] | |||
* [https://www.irna.ir/news/82984561 دژ مادها در ایرنا] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۵ اکتبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۰:۰۴
| دژ مادها (تپه ازبکی) | |
|---|---|
 ظرف سفالی از کاوشهای ازبکی | |
| خطای لوآ در پودمان:Infobox_mapframe در خط 164: attempt to index field 'wikibase' (a nil value). | |
| نام | دژ مادها (تپه ازبکی) |
| کشور | ایران |
| استان | البرز |
| شهرستان | نظرآباد |
| بخش | مرکزی |
| اطلاعات اثر | |
| نام محلی | تپه ازبکی |
| نامهای دیگر | محوطه باستانی ازبکی، دژ مادی |
| نامهای قدیمی | نامشخص |
| نوع بنا | تپه باستانی و دژ خشتی |
| سالهای مرمت | ۲۰۲۴ (ساماندهی گردشگری) |
| کاربری | نظامی و مسکونی |
| کاربری کنونی | سایتموزه در حال ایجاد |
| دیرینگی | از حدود ۷۰۰۰ ق.م. تا دوران اسلامی (قرن ۷ هجری) |
| دورهٔ ساخت اثر | هزاره هفتم ق.م. تا دوران مادها |
| بانی اثر | ساکنان پیشتاریخی و مادها (نامشخص) |
| مالک اثر | وزارت میراث فرهنگی |
| مالک فعلی اثر | وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی |
| اطلاعات ثبتی | |
| شمارهٔ ثبت | ۹۵۵ |
| تاریخ ثبت ملی | ۱۳۵۲ خورشیدی |
| اطلاعات بازدید | |
| امکان بازدید | محدود (با راهنما) |
 <div style="position: absolute; z-index: 2; top: خطای عبارت: نویسه نقطهگذاری شناخته نشده «°»%; left: خطای عبارت: نویسه نقطهگذاری شناخته نشده «°»%; height: 0; width: 0; margin: 0; padding: 0;"> روی نقشه ایران
مختصات: ناتوان در تجزیه عرض جغرافیایی به عنوان یک رقم:35°57′ شمالی {{#coordinates:}}: عرض جغرافیایی نامعتبر | |
دژ مادها (الگو:Lang، همچنین تپه ازبکی یا محوطه باستانی ازبکی) یکی از محوطههای باستانی مهم ایران است که در شهرستان نظرآباد استان البرز واقع شده و قدمتی بیش از ۹ هزار سال دارد. این سایت شامل مجموعهای از تپههای باستانی است که شواهدی از استقرارهای انسانی از هزاره هفتم پیش از میلاد تا دوران مادها و حتی دورههای متأخر ارائه میدهد. دژ مادها در سال ۱۳۵۲ خورشیدی با شماره ۹۵۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.[۱][۲]
این محوطه با مساحتی حدود ۱۰۰ هکتار، شامل تپه اصلی با ارتفاع ۲۶ متر و چندین تپه فرعی مانند یان تپه، دوشان تپه و مارال تپه است. کاوشهای باستانشناسی، به ویژه توسط یوسف مجیدزاده در سالهای ۱۳۷۷–۱۳۸۴ خورشیدی، بقایای معماری خشتی، سفالهای منقوش و شواهدی از تمدنهای پیش از آریایی، ماد و ایلامی را آشکار کرده است. دژ مادها به عنوان یکی از قدیمیترین مراکز خشتسازی در فلات ایران شناخته میشود و نمادی از تحولات سکونتگاهی و فرهنگی در منطقه است.[۱][۳]
موقعیت جغرافیایی
دژ مادها در دشت حاصلخیز نظرآباد، میان روستاهای ازبکی و احمدآباد، در حدود ۷ کیلومتری مرکز شهرستان و در ارتفاع ۱۲۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد. این سایت با مختصات جغرافیایی تقریبی ۳۵°۵۷′ شمالی ۵۰°۳۵′ شرقی / ۳۵٫۹۵۰°شمالی ۵۰٫۵۸۳°شرقی، مساحتی یک کیلومتر در یک کیلومتر را پوشش میدهد و کاربری نظامی-مسکونی داشته است. مالکیت آن بر عهده وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران است و بازدید عمومی از آن محدود به همراه راهنما است.[۱][۴]
تاریخچه و کاوشها
ادوار فرهنگی
محوطه ازبکی دارای لایههای استقراری از نیمه اول هزاره هفتم پیش از میلاد (حدود ۷۰۰۰ ق.م.) تا دوران مادها (اواخر هزاره اول ق.م.) و حتی قرن هفتم هجری قمری است. ادوار اصلی عبارتند از:
- استقرارهای اولیه (هزارههای هفتم و ششم ق.م.): روستاهای اولیه با سفالهای ساده.
- دورههای متروک و نوظهور (میانههای هزاره ششم تا اواسط هزاره دوم ق.م.): شواهد کشاورزی و دامداری.
- مهاجرت آریاییها (نیمه دوم هزاره دوم ق.م. تا عصر آهن): سفال خاکستری و بناهای دفاعی.
- دوران مادها و متأخر: دژهای بازسازیشده و گورهای مادی.
در اواسط هزاره دوم ق.م.، این منطقه به شهری وسیع با دژ خشتی تبدیل شد که چندین بار بازسازی گردید.[۱][۵]
کاوشهای باستانشناسی
کاوشهای اصلی توسط یوسف مجیدزاده در ۶ فصل (۱۳۷۷–۱۳۸۴ خورشیدی) انجام شد و شامل بررسی ۵–۶ تپه با تیم ۱۵۰ نفره بود. شواهدی از بناهای هخامنشی نیز در لایههای مادی کشف شد. تلاشهای اخیر برای ثبت در یونسکو در حال پیگیری است.[۳][۶]
معماری و ساختار
دژ مادها شامل بناهای عمومی، مسکونی و معبدی با دیوارهای خشتی قطور (تا ۷ متر ارتفاع در دوشان تپه) است. ویژگیهای کلیدی:
- دیوارها و کفها با اندود کاهگل و گچ پوشیدهشده.
- ستونها و اتاقهای پیشرفته با سیستم دفاعی (حصار عظیم به عرض ۷ متر).
- سه دوره قلعه بر روی ویرانههای پیشین (از اواسط هزاره دوم ق.م. تا پایان مادها)، با آخرین قلعه به وسعت ۹۰۰ متر مربع.
- ساروج پیشتاریخی (کفهای سیمانمانند) از خاک طبیعی جنوب البرز.
این معماری بیانگر تمدنی پیشرفته در شهرسازی اولیه است و با سایتهایی چون تپه سیلک و چشمهعلی قابل مقایسه است.[۱][۷]
کشفیات
کشفیات کلیدی شامل:
- خشت دستساز قدیمیترین در فلات ایران (از یان تپه، حدود ۹۰۰۰ سال پیش): در سال ۲۰۰۰ میلادی توسط سید محمد خاتمی به سازمان ملل متحد اهدا شد.
- معابد (مانند معبد رنگین یان تپه با دیوارهای اخرایی).
- سفالهای منقوش (مشابه سیلک و زاغه).
- گورهای مادی (گورخمرهها) و لوح گلی ایلامی (سند تجاری با شوش از مارال تپه).
- شواهد پیشآریایی، ماد و هخامنشی.
این یافتهها زنجیره تمدنی از پیشتاریخی تا مادها را نشان میدهند.[۱][۸]
وضعیت فعلی
از سالهای اخیر، سایت مورد توجه گردشگران و پژوهشگران قرار گرفته، اما نیازمند حفاظت در برابر توسعه شهری است. در دسامبر ۲۰۲۴، فاز ساماندهی گردشگری (مرمت، تابلوها، مسیرها) تکمیل شد. برنامههایی برای سایتموزه و ساختمان سهگوش در حال اجرا است. در مارس و آگوست ۲۰۲۵، مقامات بر پتانسیل گردشگری البرز تأکید کردند.[۹][۱۰]
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ «محوطه باستانی ازبکی». ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد. ۲۰۲۵. دریافتشده در ۲۵ اکتبر ۲۰۲۵.
- ↑ خبرگزاری ایرنا (۲۰۲۴). «دژ مادها، گوهری ناشناخته البرز».
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ مجیدزاده، یوسف (۱۳۸۵). گزارش کاوشهای ازبکی. سازمان میراث فرهنگی ایران.
- ↑ «جاذبههای گردشگری البرز: دژ مادها». پورتال گردشگری البرز. ۲۰۲۵.
- ↑ «کاوشهای ازبکی: زنجیره تمدنی البرز». مجله باستانشناسی ایران. ۲۰۲۰.
- ↑ میراث فرهنگی البرز (۲۰۲۵). «اقدامات ثبت جهانی محوطه ازبکی».
- ↑ «معماری ازبکی: شواهد خشتی». بلاگ باستانشناسی. ۲۰۲۳.
- ↑ «خشت ازبکی در سازمان ملل». آمورداد نیوز. ۲۰۲۲.
- ↑ خبرگزاری ایرنا (۲۰۲۵). «ساماندهی دژ مادها».
- ↑ «دژ مادها، مقصد جدید البرز». جماران نیوز. ۲۰۲۵.