دژ مادها
دژ مادها (الگو:Lang، همچنین تپه ازبکی یا محوطه باستانی ازبکی) یکی از محوطههای باستانی مهم ایران است که در شهرستان نظرآباد استان البرز واقع شده و قدمتی بیش از ۹ هزار سال دارد. این سایت شامل مجموعهای از تپههای باستانی است که شواهدی از استقرارهای انسانی از هزاره هفتم پیش از میلاد تا دوران مادها و حتی دورههای متأخر ارائه میدهد. دژ مادها در سال ۱۳۵۲ خورشیدی با شماره ۹۵۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.[۱][۲]
| دژ مادها (تپه ازبکی) | |
|---|---|
 ظرف سفالی از کاوشهای ازبکی | |
| خطای لوآ در پودمان:Infobox_mapframe در خط 164: attempt to index field 'wikibase' (a nil value). | |
| نام | دژ مادها (تپه ازبکی) |
| کشور | ایران |
| استان | البرز |
| شهرستان | نظرآباد |
| بخش | مرکزی |
| اطلاعات اثر | |
| نام محلی | تپه ازبکی |
| نامهای دیگر | محوطه باستانی ازبکی، دژ مادی |
| نامهای قدیمی | نامشخص |
| نوع بنا | تپه باستانی و دژ خشتی |
| سالهای مرمت | ۲۰۲۴ (ساماندهی گردشگری) |
| کاربری | نظامی و مسکونی |
| کاربری کنونی | سایتموزه در حال ایجاد |
| دیرینگی | از حدود ۷۰۰۰ ق.م. تا دوران اسلامی (قرن ۷ هجری) |
| دورهٔ ساخت اثر | هزاره هفتم ق.م. تا دوران مادها |
| بانی اثر | ساکنان پیشتاریخی و مادها (نامشخص) |
| مالک اثر | وزارت میراث فرهنگی |
| مالک فعلی اثر | وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی |
| اطلاعات ثبتی | |
| شمارهٔ ثبت | ۹۵۵ |
| تاریخ ثبت ملی | ۱۳۵۲ خورشیدی |
| اطلاعات بازدید | |
| امکان بازدید | محدود (با راهنما) |
 <div style="position: absolute; z-index: 2; top: خطای عبارت: نویسه نقطهگذاری شناخته نشده «°»%; left: خطای عبارت: نویسه نقطهگذاری شناخته نشده «°»%; height: 0; width: 0; margin: 0; padding: 0;"> روی نقشه ایران
مختصات: ناتوان در تجزیه عرض جغرافیایی به عنوان یک رقم:35°57′ شمالی {{#coordinates:}}: عرض جغرافیایی نامعتبر | |
این محوطه با مساحتی حدود ۱۰۰ هکتار، شامل تپه اصلی با ارتفاع ۲۶ متر و چندین تپه فرعی مانند یان تپه، دوشان تپه و مارال تپه است. کاوشهای باستانشناسی، به ویژه توسط یوسف مجیدزاده در سالهای ۱۳۷۷–۱۳۸۴ خورشیدی، بقایای معماری خشتی، سفالهای منقوش و شواهدی از تمدنهای پیش از آریایی، ماد و ایلامی را آشکار کرده است. دژ مادها به عنوان یکی از قدیمیترین مراکز خشتسازی در فلات ایران شناخته میشود و نمادی از تحولات سکونتگاهی و فرهنگی در منطقه است.[۱][۳]
موقعیت جغرافیایی
دژ مادها در دشت حاصلخیز نظرآباد، میان روستاهای ازبکی و احمدآباد، در حدود ۷ کیلومتری مرکز شهرستان و در ارتفاع ۱۲۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد. این سایت با مختصات جغرافیایی تقریبی ۳۵°۵۷′ شمالی ۵۰°۳۵′ شرقی / ۳۵٫۹۵۰°شمالی ۵۰٫۵۸۳°شرقی، مساحتی یک کیلومتر در یک کیلومتر را پوشش میدهد و کاربری نظامی-مسکونی داشته است. مالکیت آن بر عهده وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران است و بازدید عمومی از آن محدود به همراه راهنما است.[۱][۴]
تاریخچه و کاوشها
ادوار فرهنگی
محوطه ازبکی دارای لایههای استقراری از نیمه اول هزاره هفتم پیش از میلاد (حدود ۷۰۰۰ ق.م.) تا دوران مادها (اواخر هزاره اول ق.م.) و حتی قرن هفتم هجری قمری است. ادوار اصلی عبارتند از:
- استقرارهای اولیه (هزارههای هفتم و ششم ق.م.): روستاهای اولیه با سفالهای ساده.
- دورههای متروک و نوظهور (میانههای هزاره ششم تا اواسط هزاره دوم ق.م.): شواهد کشاورزی و دامداری.
- مهاجرت آریاییها (نیمه دوم هزاره دوم ق.م. تا عصر آهن): سفال خاکستری و بناهای دفاعی.
- دوران مادها و متأخر: دژهای بازسازیشده و گورهای مادی.
در اواسط هزاره دوم ق.م.، این منطقه به شهری وسیع با دژ خشتی تبدیل شد که چندین بار بازسازی گردید.[۱][۵]
کاوشهای باستانشناسی
کاوشهای اصلی توسط یوسف مجیدزاده در ۶ فصل (۱۳۷۷–۱۳۸۴ خورشیدی) انجام شد و شامل بررسی ۵–۶ تپه با تیم ۱۵۰ نفره بود. شواهدی از بناهای هخامنشی نیز در لایههای مادی کشف شد. تلاشهای اخیر برای ثبت در یونسکو در حال پیگیری است.[۳][۶]
معماری و ساختار
دژ مادها شامل بناهای عمومی، مسکونی و معبدی با دیوارهای خشتی قطور (تا ۷ متر ارتفاع در دوشان تپه) است. ویژگیهای کلیدی:
- دیوارها و کفها با اندود کاهگل و گچ پوشیدهشده.
- ستونها و اتاقهای پیشرفته با سیستم دفاعی (حصار عظیم به عرض ۷ متر).
- سه دوره قلعه بر روی ویرانههای پیشین (از اواسط هزاره دوم ق.م. تا پایان مادها)، با آخرین قلعه به وسعت ۹۰۰ متر مربع.
- ساروج پیشتاریخی (کفهای سیمانمانند) از خاک طبیعی جنوب البرز.
این معماری بیانگر تمدنی پیشرفته در شهرسازی اولیه است و با سایتهایی چون تپه سیلک و چشمهعلی قابل مقایسه است.[۱][۷]
کشفیات
کشفیات کلیدی شامل:
- خشت دستساز قدیمیترین در فلات ایران (از یان تپه، حدود ۹۰۰۰ سال پیش): در سال ۲۰۰۰ میلادی توسط سید محمد خاتمی به سازمان ملل متحد اهدا شد.
- معابد (مانند معبد رنگین یان تپه با دیوارهای اخرایی).
- سفالهای منقوش (مشابه سیلک و زاغه).
- گورهای مادی (گورخمرهها) و لوح گلی ایلامی (سند تجاری با شوش از مارال تپه).
- شواهد پیشآریایی، ماد و هخامنشی.
این یافتهها زنجیره تمدنی از پیشتاریخی تا مادها را نشان میدهند.[۱][۸]
وضعیت فعلی
از سالهای اخیر، سایت مورد توجه گردشگران و پژوهشگران قرار گرفته، اما نیازمند حفاظت در برابر توسعه شهری است. در دسامبر ۲۰۲۴، فاز ساماندهی گردشگری (مرمت، تابلوها، مسیرها) تکمیل شد. برنامههایی برای سایتموزه و ساختمان سهگوش در حال اجرا است. در مارس و آگوست ۲۰۲۵، مقامات بر پتانسیل گردشگری البرز تأکید کردند.[۹][۱۰]
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ «محوطه باستانی ازبکی». ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد. ۲۰۲۵. دریافتشده در ۲۵ اکتبر ۲۰۲۵.
- ↑ خبرگزاری ایرنا (۲۰۲۴). «دژ مادها، گوهری ناشناخته البرز».
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ مجیدزاده، یوسف (۱۳۸۵). گزارش کاوشهای ازبکی. سازمان میراث فرهنگی ایران.
- ↑ «جاذبههای گردشگری البرز: دژ مادها». پورتال گردشگری البرز. ۲۰۲۵.
- ↑ «کاوشهای ازبکی: زنجیره تمدنی البرز». مجله باستانشناسی ایران. ۲۰۲۰.
- ↑ میراث فرهنگی البرز (۲۰۲۵). «اقدامات ثبت جهانی محوطه ازبکی».
- ↑ «معماری ازبکی: شواهد خشتی». بلاگ باستانشناسی. ۲۰۲۳.
- ↑ «خشت ازبکی در سازمان ملل». آمورداد نیوز. ۲۰۲۲.
- ↑ خبرگزاری ایرنا (۲۰۲۵). «ساماندهی دژ مادها».
- ↑ «دژ مادها، مقصد جدید البرز». جماران نیوز. ۲۰۲۵.