کارخانه قند کرج
کارخانه قند کرج یکی از قدیمیترین و تاریخیترین کارخانههای صنعتی ایران و دومین کارخانه قند کشور است که در سال ۱۳۱۱ خورشیدی در شهر کرج در استان البرز تأسیس شد. این کارخانه که توسط معمار روسی نیکلای مارکف طراحی گردید، نقش مهمی در توسعه صنعتی ایران در دوران رضا شاه پهلوی ایفا کرد و به عنوان یکی از نمادهای میراث صنعتی کشور شناخته میشود. کارخانه قند کرج به صورت شرکت سهامی عام فعالیت میکند و محصولات خود را با برند تجاری «روزمره» به بازار عرضه مینماید.[۱]
تاریخچه
دوران تأسیس و راهاندازی
مقدمات تأسیس کارخانه قند کرج در سال ۱۳۱۱ شمسی آغاز شد. سفارش ساخت ماشینآلات، نصب و راهاندازی به شرکت اشکودا چکسلواکی (اشکورا) با ظرفیت ۳۵۰ تن چغندر در روز واگذار شد. ساختمانهای صنعتی، اداری و کوی کارکنان توسط شرکت تستاپ ساخته شد. در روزنامه اطلاعات سال ۱۳۱۱ خبری مبنی بر پیشرفت عملیات ساخت کارخانه قند کرج درج شده است.[۲]
در ۸ آذرماه ۱۳۱۱، رضا شاه پهلوی دومین کارخانه قند ایران را در کرج گشود. گنجایش و توانایی این کارخانه دو برابر کارخانه قند کهریزک بود که اولین کارخانه قند کشور محسوب میشد. اولین بهرهبرداری کارخانه در سال ۱۳۱۵ با مصرف ۱۲۳۷۵ تن چغندر آغاز شد و در دومین بهرهبرداری در سال ۱۳۱۶ مصرف به ۲۲۶۵۹ تن چغندر افزایش یافت.[۳]
توسعه و افزایش ظرفیت
مساحت زمین کارخانه در بدو تأسیس ۲۷ هکتار بود که با توسعههای بعدی به ۶۰ هکتار (معادل ۶۰۰ هزار متر مربع) افزایش یافت. چون موقعیت کارخانه برای چغندرکاری مناسب تشخیص داده شد، امکان تولید چغندر بیش از ظرفیت ۳۵۰ تن برای هر روز بهرهبرداری وجود داشت.[۴]
طرح افزایش ظرفیت از ۳۵۰ به ۶۵۰ تن تهیه و توسط شرکت اشکودا در سال ۱۳۱۷ انجام شد. کارخانه در این ظرفیت دارای دیفوزیون نوع باطری و ساتراسیون بهصورت مرحلهای بود و چهار کوره بخار ذغالسنگی هر یک به ظرفیت ۶ تن بخار و ۲ توربین بخار هرکدام به قدرت ۵۶۰ کیلووات نیروی مورد نیاز بهرهبرداری را تأمین میکردند.[۵]
در سال ۱۳۴۵، ظرفیت کارخانه از ۶۵۰ تن به ۱۶۰۰ تن چغندر در شبانهروز افزایش یافت. در این توسعه، قسمت خام کارخانه قدیم جمعآوری و فقط قسمت تبخیر آن حفظ شد. مسئول نصب و راهاندازی کلیه ماشینآلات بهجز دیفیوزیون RT انگلیسی، شرکت کریک بود.[۶]
طی دو مرحله افزایش ظرفیت، در سال ۱۳۴۸ ظرفیت کارخانه به ۱۱۰۰ تن چغندر در روز و سپس به ۲۵۰۰ تن در شبانهروز افزایش یافت. این توسعه توسط شرکت اوکماس انجام شد.[۷]
تغییرات مالکیت
در سال ۱۳۴۹، آستان قدس رضوی سهام کارخانه را از سازمان گسترش خریداری نمود. پس از انقلاب اسلامی، کارخانه به بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی واگذار شد. در حال حاضر، صندوق ذخیره فرهنگیان با دارا بودن ۳۷ درصد سهام، سهامدار عمده کارخانه محسوب میشود.[۸]
در سال ۱۳۷۸، با جمعآوری خطوط مربوط به تولید چغندر، فعالیت اصلی کارخانه به استحصال شکر سفید از شکر خام تبدیل شد.[۹]
معماری و طراحی
کارخانه قند کرج توسط معمار روسی برجسته نیکلای مارکف (۱۸۸۳–۱۹۵۷) طراحی شد. مارکف که از پیشگامان معماری مدرن در ایران محسوب میشود، در سال ۱۳۱۱ در سن ۴۹ سالگی این پروژه را طراحی کرد. او دارای تحصیلات در رشته معماری و ادبیات فارسی از دانشگاه سن پترزبورگ بود و پس از انقلاب کبیر روسیه در ایران ماند و به حرفه معماری پرداخت.[۱۰]
مارکف با پیروی از سبک شخصی خود و با توجه به مکتب آرت دکو و هماهنگی با اقلیم و فرهنگ ایرانی، ساختمانها و عمارتهایی طراحی کرد که میتوان به آنها حلقه وسط و محکم معماری قدیم و جدید ایران اطلاق کرد. آجرهای خشتی که وی بهکار میبرد، به نام آجر مارکوفی مشهور شدند.[۱۱]
موقعیت جغرافیایی
کارخانه قند کرج در محله چهارصد دستگاه واقع در منطقه ۹ شهر کرج در استان البرز قرار دارد.[۱۲] این کارخانه در بلوار دانشآموز، نزدیک تقاطع کارخانه قند و بلوار شهید حسین فهمیده واقع شده است.[۱۳] کارخانه در شرق شهر کرج و در مجاورت محلههای جهانشهر، اصفهانیها، مهرویلا و ولیعصر قرار دارد.[۱۴]
فضاهای وابسته
کوی کارکنان و خانههای مسکونی
هنگام تأسیس کارخانه، مجموعهای جامع شامل ساختمانهای صنعتی، اداری و کوی کارکنان توسط شرکت تستاپ ساخته شد. این خانههای سازمانی که برای کارگران و کارکنان کارخانه ساخته شدند، در حال حاضر به دلیل قدمت بالا جزو بافت فرسوده شهری محسوب میشوند.[۱۵]
عضو شورای شهر کرج اظهار داشته است که ابنیه کارگری پیرامون کارخانهقند از قدیمیترین خانههای سازمانی در این بخش هستند و از سازههای سبک «تیره چوبی» ساخته شدهاند. این بافت با کوچکترین لرزهای دچار خطر ریزش میشود و شمار قابل توجهی از شهروندان در این محله زندگی میکنند. مساحت تقریبی بافت فرسوده در محله چهارصد دستگاه بیش از ۲۲ هکتار گزارش شده است.[۱۶]
مسجد کارخانه
در مجاورت کارخانه قند کرج، مسجدی نیز وجود دارد که به نام مسجد امام حسین یا مسجد صاحب الزمان شناخته میشود. این مسجد در چهارراه کارخانه قند، نرسیده به میدان شهید فهمیده واقع است و یکی از هشت مسجد در محله چهارصد دستگاه کرج میباشد. این مسجد نقش مهمی در خدمات مذهبی و فرهنگی کارکنان کارخانه و ساکنان محله ایفا میکند.[۱۷]
محله چهارصد دستگاه و ارتباط با محمدصادق فاتح
کارخانه قند کرج نقش مهمی در شکلگیری محله چهارصد دستگاه داشت. این محله که از جمله محلههای تاریخی و مسکونی کرج محسوب میشود، نامش برگرفته از طرح اولیه ساخت ۴۰۰ واحد مسکونی توسط محمدصادق فاتح یزدی در دهه ۱۳۲۰ شمسی است.[۱۸]
محمدصادق فاتح یزدی (۱۲۷۷–۱۳۵۳) که از بزرگترین سرمایهداران و کارخانهداران و کارآفرینان ایران در سالهای پیش از انقلاب بود، مؤسس جهانشهر و محلههای مختلفی در کرج از جمله چهارصد دستگاه بود. او با سرمایهگذاری در بخشها و صنایع مختلف، فرصتهای شغلی متعددی در کرج ایجاد کرد و نقش بسیار مهمی در اقتصاد کلان کشور و عمران و آبادانی شهر کرج ایفا نمود.[۱۹]
مجموعه شهرک جهانشهر که در دهه ۱۳۴۰ توسط محمدصادق فاتح ساخته شد، شامل کارخانجات نساجی، روغن و چای (جهان چیت، روغن نباتی جهان، چای جهان) و همچنین مسکن برای کارگران (چهارصد دستگاه) بود. این مجموعه اولین مجتمع صنعتی و مسکونی خصوصی مدرن در کرج محسوب میشود.[۲۰]
ظرفیت تولید و محصولات
کارخانه قند کرج در ابتدا با ظرفیت ۳۵۰ تن چغندر در روز راهاندازی شد. این ظرفیت به تدریج افزایش یافت و در مراحل مختلف به ۶۵۰ تن، ۱۶۰۰ تن و در نهایت ۲۵۰۰ تن چغندر در شبانهروز رسید. پس از سال ۱۳۷۸، ظرفیت کارخانه برای تصفیه شکر خام ۲۵۰ تن در روز تعیین شد که با اصلاحات تدریجی به ۴۰۰ تن شکر خام در روز افزایش یافت.[۲۱]
فعالیت اصلی کارخانه قند کرج از سال ۱۳۷۸، استحصال شکر سفید از شکر خام شده است. کارخانه محصولات خود را با برند تجاری «روزمره» به بازار عرضه میکند. این برند شامل انواع قند و شکر سفید است که در بستهبندیهای مختلف به مصرفکنندگان ارائه میشود. کارخانه در اوج فعالیت خود، یکسوم قند تهران را تولید میکرد و سالانه توانایی تولید ۱۲۰ هزار تن شکر را داشت.[۲۲]
مدیریت و ساختار سازمانی
کارخانه قند کرج به صورت شرکت سهامی عام اداره میشود. دکتر مهدی زاهدیاول در حال حاضر به عنوان رئیس هیاتمدیره و مدیرعامل شرکت تولیدی قند کرج فعالیت میکند. مهندس مصباح نیز به عنوان قائممقام شرکت مشغول به خدمت است.[۲۳]
سهامداران عمده شرکت شامل صندوق ذخیره فرهنگیان با ۳۷ درصد سهام میباشد. شرکت علاوه بر بخش تولیدی، دارای یک مرکز آموزش عالی علمی-کاربردی نیز است که در ادامه به آن پرداخته میشود.[۲۴]
مرکز آموزش علمی-کاربردی
کارخانه قند کرج افزون بر بخش تولیدی، دارای مرکز آموزش بینالمللی علمی-کاربردی قند کرج است که به عنوان یکی از مراکز آموزشی وابسته به دانشگاه جامع علمی کاربردی فعالیت میکند. این مرکز که در محل کارخانه قند کرج مستقر است، رشتههای تحصیلی مختلفی را در مقاطع کاردانی و کارشناسی ارائه میدهد.[۲۵]
دکتر مسعود زاهدیاول به عنوان رئیس مرکز آموزش بینالمللی علمی-کاربردی قند کرج فعالیت میکند. این مرکز با هدف آموزش نیروی متخصص در صنایع غذایی و مدیریت تأسیس شده و نقش مهمی در ارتقای سطح علمی کارکنان و دانشجویان منطقه دارد.[۲۶]
اهمیت و جایگاه
کارخانه قند کرج به عنوان یکی از نخستین کارخانههای صنعتی ایران، تاریخچهای غنی دارد و نقش مهمی در توسعه صنعت قند در کشور ایفا کرده است. این کارخانه را میتوان یکی از نمادها و هویتهای شهر کرج دانست که به عنوان یک میراث صنعتی از آن یاد میشود. کارخانه قند کرج و کارخانه ذوب آهن کرج دو میراث صنعتی استان البرز هستند که به ثبت ملی رسیدهاند.[۲۷]
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان البرز، کارخانه تاریخی قند کرج را ظرفیتی مناسب برای گردشگری صنعتی و موزه عنوان کرده است. تلاشهایی برای تبدیل این کارخانه به یک موزه صنعتی و مرکز گردشگری در دست بررسی است.[۲۸]
وضعیت فعلی و مشکلات
کارخانه قند کرج در سالهای اخیر با مشکلات متعددی مواجه بوده است. از مهمترین این مشکلات میتوان به کمبود مواد اولیه، بهویژه شکر خام، اشاره کرد. در سال ۱۳۹۵، کارخانه ۸۴ ساله تصفیه شکر خام و قندسازی کرج با داشتن ۲۵۰ کارگر بهصورت مستقیم و هزار نفر بهصورت غیرمستقیم به دلیل نداشتن مواد اولیه شکر خام تعطیل شد.[۲۹]
دلیل اصلی تعطیلی کارخانه، ممنوعیت واردات شکر خام از ابتدای سال ۱۳۹۳ توسط وزارت کشاورزی بود. این ممنوعیت در راستای حمایت از حمایت از تولیدکنندگان داخلی چغندر و نیشکر اعمال شد، اما منجر به تعطیلی کارخانه قند کرج که به شکر خام وابسته بود، گردید.[۳۰]
کارخانه قند کرج در سالهای ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ نیز با وقفههای تولیدی مواجه بوده است. رئیس کانون عالی انجمنهای صنفی کارگران ایران از توقف تولید در کارخانه قند کرج از روزهای پایانی مرداد سال ۱۴۰۲ تاکنون خبر داد. با وجود این، مدیرعامل کارخانه و برخی مسئولان استان البرز اعلام کردهاند که کارخانه دایر است و تعطیلی آن موقتی بوده است.[۳۱]
تعداد کارکنان کارخانه در دورههای مختلف متفاوت گزارش شده است. در سال ۱۳۹۵، کارخانه ۲۵۰ کارگر داشت. برخی منابع تعداد کارکنان را ۲۱۰، ۲۲۰ یا ۲۴۰ نفر ذکر کردهاند. پس از تعطیلی موقت، تعداد کارکنان به ۱۵۰ نفر کاهش یافت و مابقی تعیین تکلیف شدند.[۳۲]
نوسازی و مرمت
دستگاههای کارخانه که به حدود ۱۰۰ سال پیش برمیگشت، در سالهای اخیر تعمیر و نوسازی شده است. با این حال، مشکل اصلی کارخانه که تأمین مواد اولیه است، همچنان ادامه دارد. کارخانه قند کرج با بیش از ۹۰ سال فعالیت، از ۱۸ ماه پیش تاکنون در پس مشکلات متعدد مانند عدم تأمین مواد اولیه در دوره نقاهت یا رکود تولیدی به سر میبرد.[۳۳]
معاون هماهنگی امور اقتصادی استانداری البرز از بررسی مشکلات کارخانه قند شهرستان کرج با هدف احقاق حقوق کارگران و بهبود فعالیت این واحد اقتصادی خبر داده است. استاندار البرز نیز راهکارهای بازگشت به عرصه تولید این واحد را بیان کرده و وزارت جهاد کشاورزی سه راه پیش روی کارخانه قند کرج گذاشته است.[۳۴]
ارتباط با استان البرز
کارخانه قند کرج یکی از مهمترین واحدهای صنعتی استان البرز است و نقش عمدهای در اقتصاد و اشتغال این استان داشته است. این کارخانه بهطور مستقیم بیش از ۲۵۰ کارگر و بهطور غیرمستقیم هزار نفر را در استان البرز و شهر کرج به کار گرفته است. چند نسل از اهالی کرج و شهرستانهای اطراف از جمله فردیس، نظرآباد، ساوجبلاغ، طالقان، اشتهارد و هشتگرد در این مجموعه مشغول به کار بودهاند.[۳۵]
کارخانه قند کرج در محله چهارصد دستگاه واقع در شرق شهر کرج قرار دارد و یکی از نمادهای تاریخی و صنعتی استان البرز محسوب میشود. مدیرکل میراث فرهنگی البرز از ضرورت توجه به ابنیه تاریخی البرز از جمله کارخانه قند کرج سخن گفته و بر اهمیت حفظ این میراث صنعتی تأکید کرده است.[۳۶]
جستارهای وابسته
- کرج
- استان البرز
- نیکلای مارکف
- محمدصادق فاتح
- جهانشهر
- محله چهارصد دستگاه
- صنعت قند و شکر ایران
- میراث صنعتی ایران
- رضا شاه پهلوی
- صنایع ایجادشده در دوران رضاشاه
منابع
- ↑ «کارخانه قند کرج؛ نیکلای مارکف». آرچاو پرس.
- ↑ «درباره ما». شرکت تولیدی قند کرج.
- ↑ «افتتاح کارخانه توسط رضاشاه». اینستاگرام.
- ↑ «کارخانه قند کرج شیرینی توافق با شهرداری را به شهروندان بچشاند». کرج امروز.
- ↑ «تاریخچه فنی». اینستاگرام.
- ↑ «توسعه ۱۳۴۵». اینستاگرام.
- ↑ «توسعه ۱۳۴۸». اینستاگرام.
- ↑ «سهامداران عمده». خبربان.
- ↑ «درباره ما». شرکت تولیدی قند کرج.
- ↑ «نیکلای مارکف». آرل.
- ↑ «نیکلای مارکف». ویکیپدیا.
- ↑ «موقعیت کارخانه». نشان.
- ↑ «تقاطع کارخانه قند». نشان.
- ↑ «اطراف کارخانه». نشان.
- ↑ «بافت فرسوده محله چهارصد دستگاه». البرزیان.
- ↑ «هشدار عضو شورای شهر نسبت به بافت فرسوده». ایمنا.
- ↑ «مسجد امام حسین». نشان.
- ↑ «محله چهارصد دستگاه». نشان.
- ↑ «محمدصادق فاتح». ویکیپدیا.
- ↑ «Karaj». Encyclopædia Iranica.
- ↑ «مشخصات فنی». فودکیز.
- ↑ «تولید دامنهدار در کارخانه قند تاریخی کرج». ایرنا.
- ↑ «مدیریت فعلی». خبرفوری.
- ↑ «سهامداران». ایلنا.
- ↑ «مرکز آموزش علمی-کاربردی قند کرج». دانشگاه علمی کاربردی.
- ↑ «وبگاه مرکز». مرکز آموزش قند کرج.
- ↑ «میراث صنعتی». اینستاگرام.
- ↑ «ظرفیت گردشگری صنعتی». روشنای راه.
- ↑ «تعطیلی ۱۳۹۵». تجارت نیوز.
- ↑ «ممنوعیت واردات شکر خام». مهر.
- ↑ «وضعیت تولید ۱۴۰۲». بورس ۲۴.
- ↑ «تعداد کارکنان». ایرسکت.
- ↑ «نوسازی دستگاهها». تهران خبر.
- ↑ «راهکارهای وزارت جهاد». دانا.
- ↑ «اشتغالزایی کارخانه». ایرنا.
- ↑ «موقعیت در استان». نشان.