گویش کرجی

گویش کرجی یا گویش کرج گویشی از زبان‌های ایرانی شمال غربی و زیرمجموعه گویش‌های فارسی-مازندرانی (Perso-Tabaric) است که سالیان متمادی در نواحی مختلف استان البرز، شهرستان کرج، فردیس و ساوجبلاغ گویش می‌شود. این گویش بازمانده‌ای از زبان‌های کهن این منطقه است و از نظر زبان‌شناختی به زبان مازندرانی و زبان تاتی ایران نزدیکی دارد. تخمین زده می‌شود که حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار نفر به این گویش تکلم کنند، هرچند آمار دقیقی موجود نیست و جمعیت بومی البرز در حال کاهش است.

تاریخچه و ریشه‌شناسی

پیشینه تاریخی

گویش کرجی از دیرباز در دامنه جنوبی رشته‌کوه البرز و در مناطق مرکزی و جنوبی شهرستان کرج رواج داشته است. به اعتقاد برخی پژوهشگران، ریشه دقیق این گویش به‌طور کامل مشخص نیست، اما بر اساس مطالعات زبان‌شناسی، این گویش از بازماندگان زبان فارسی دری و زبان‌های پهلوی اشکانی به شمار می‌رود..

والنتین ژوکوفسکی، خاورشناس و زبان‌شناس روسی، در اواخر قرن نوزدهم میلادی، در سفری که به ایران داشت، به گویشی اشاره کرد که بومیان تهران به آن زبان دهاتی (روستایی) می‌گفتند که همان گویش کرجی و نواحی اطراف بود. حبیب برجیان، ایران‌شناس و زبان‌شناس ایرانی-آمریکایی، در مطالعات خود به تفصیل به گویش‌های فارسی-مازندرانی پرداخته و گویش کرجی را به عنوان یکی از گویش‌های مهم این خانواده زبانی مورد مطالعه قرار داده است..

جایگاه در طبقه‌بندی زبان‌شناختی

گویش کرجی در طبقه‌بندی Glottolog به عنوان بخشی از گروه زبانی Perso-Tabaric (فارسی-طبری) و زیرمجموعه Taleqan-Karaj قرار گرفته است. این گروه زبانی به زبان‌های ایرانی شمال غربی تعلق دارد و خصوصیات مشترکی با زبان‌های مازندرانی، تاتی، گیلکی و تالشی دارد..

توزیع جغرافیایی

محدوده پراکنش

گویش کرجی در نواحی مختلفی از استان البرز گویش می‌شود. بر اساس مطالعات میدانی، این گویش در مناطق زیر رواج دارد. نقشه توزیع آن در Glottolog نشان‌دهنده تمرکز در دره کرج و دامنه‌های جنوبی البرز است، با گرادیان از فارسی استاندارد به سمت مازندرانی در شمال.

شهرستان کرج

در شهرستان کرج، گویش کرجی در محلات و نواحی مختلفی تکلم می‌شود، از جمله: حصار، سرجوب، وسیه، بیلقان، مصباح، سرحدآباد، کلاک، سیاکلان، آتشگاه، دوروان گوهردشت، و ده کرج. (برای نمونه صوتی، ویدیوهای محلی در اینستاگرام موجود است.)

شهرستان ساوجبلاغ

در شهرستان ساوجبلاغ، گویش کرجی توسط بومیان هشتگرد و آبادی‌های متعددی تکلم می‌شود، از جمله:

• سیرود
• اسپی‌داران (سپیدداران)
• اسکول‌دره
• کله‌رود (گلین‌رود)
• عالم‌زمین
• ولیان
• آغشت
• برغان
• بانوصحرا
• خوروین
• ورده (هندوکوچیک)
• سیواندره
• سیبستان
• آجین‌دوجین
• کوشک‌زر
• آردهه
• فشند
• ینگی‌امام
• شنده
• سنج
• بریانچال
• سرهه
• طالیان.

شهرستان فردیس و سایر نواحی

همچنین این گویش در برخی نواحی شهرستان فردیس و شهرستان طالقان نیز تکلم می‌شود..

تمایز با گویش‌های همجوار

در شمال شهرستان کرج، گویش‌های دیگری از زبان مازندرانی مانند گویش قصرانی و گویش ولاترویی گویش می‌شود که با گویش کرجی تفاوت‌هایی دارند. برای مثال، ولاترویی بیشتر به مازندرانی شرقی نزدیک است، در حالی که کرجی ترکیبی از فارسی و تاتی است.

ویژگی‌های زبان‌شناختی

ارتباط با زبان‌های حاشیه خزر

گویش کرجی از گروه گویش‌های فارسی-مازندرانی است و واژگان و ساخت دستوری آن تحت تأثیر زبان مازندرانی قرار گرفته است.. به گفته حبیب برجیان، در دامنه جنوبی رشته‌کوه البرز طیف گسترده‌ای از لهجه‌های ترکیبی وجود دارند که به دو گروه تقسیم می‌شوند:

• گویش‌های طبری که تحت تأثیر زبان فارسی هستند (گویش تاتروید)
• گویش‌های فارسی که تحت تأثیر زبان تاتی هستند (گویش فارسی تاتی) - که گویش کرجی در این دسته قرار می‌گیرد.

خصوصیات واژگانی و ساختاری

در گویش‌های فارسی-مازندرانی یک واگرایی در واژگان فارسی دیده می‌شود که با لهجه تهرانی تلفظ می‌شوند و از نظر ریخت‌شناسی بسیار شبیه به گویش تهرانی هستند، ولیکن از نظر فعلی تحت تأثیر زبان گیلکی هستند. در این گویش‌ها افعال مازندرانی در غالب فارسی صرف می‌شود..

به اعتقاد زبان‌شناسان، گویش منطقه کرج به شدت با زبان مازندرانی آمیخته شده است و این گویش به زبان‌های مازندرانی و تاتی نزدیکی دارد.. برای مثال، در صرف فعل "خوابیدن" (xūb akɛtɛmi: "خواب مرا برد" یا "خفته شدم")، ریشه مازندرانی با پسوندهای فارسی ترکیب می‌شود.

نمونه‌ای از واژه‌نامه گویش کرجی

واژه کرجی	معادل فارسی	مثال جمله (کرجی)	ترجمه
اُوتلِمبه	پرآب	چشمه اُوتلِمبه‌ست.	چشمه پرآبه.
بوگو	بگو	بوگو: چیکار می‌کنی؟	بگو: چیکار می‌کنی؟
چُوچک	گنجشک	چُوچک اومد.	گنجشک آمد.
xaš	با هم	ما xaš می‌ریم.	ما با هم می‌رویم.
pul-o	پول (مفعولی)	Veni pul-o hɔde.	پول بده!
berâr zâ	برادرزاده	berâr zâ آمد.	برادرزاده آمد.

ارتباط با زبان تاتی

مطالعات میدانی انجام شده توسط پژوهشگران نشان داده است که گویش کرجی، به ویژه گویش فشندی (رایج در روستای فشند ساوجبلاغ)، با زبان تاتی اشتهاردی شباهت‌های بسیاری دارد.. این شباهت‌ها در سطح افعال و اسم‌ها قابل مشاهده است و نشان‌دهنده ارتباط نزدیک فرهنگی میان اقوام ایرانی در این منطقه است. مثلاً، در وِلاتروئی (زیرمجموعه کرجی)، ریشه گذشته فعل "رفتن" perɛs- (از *est-) مستقل از حال است، مشابه تاتی.

وضعیت کنونی و چالش‌ها

خطر انقراض

در سال‌های اخیر، گویش کرجی با چالش‌های جدی در حفظ و بقای خود مواجه شده است. به دلیل کم‌توجهی به این موضوع و تغییرات فرهنگی، این گویش به تدریج در حال کمرنگ شدن است. مهاجرت‌های گسترده به کرج و تبدیل شدن آن به کلان‌شهر، باعث شده است که گویش‌های بومی در معرض خطر انقراض قرار گیرند..

براساس اطلاعات منتشر شده، بیش از ۱۳ زبان و گویش ایرانی در معرض زوال قرار دارند. گویش البرزی یا کرجی نیز از این وضعیت مستثنی نیست.

علل تضعیف گویش

عوامل متعددی در تضعیف گویش کرجی نقش داشته‌اند:

1. گسترش شهرنشینی و مهاجرت‌های بی‌رویه به کرج
2. تمایل خانواده‌ها به صحبت کردن به زبان فارسی معیار
3. آموزش رسمی به زبان فارسی در مدارس
4. عدم آموزش رسمی گویش محلی به نسل جوان
5. رشد فزاینده فضای مجازی و رسانه‌های جمعی که زبان معیار را ترویج می‌کنند.

تلاش‌ها برای حفظ و احیا

اقدامات فرهنگی

در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای حفظ و احیای گویش کرجی آغاز شده است:

برگزاری مراسم و همایش‌ها

در سال ۱۴۰۳ شمسی، نخستین مراسم پاسداشت گویش البرزی با حضور فرهیختگان، هنرمندان و مسئولان استان برگزار شد. این مراسم با هدف ایجاد آگاهی عمومی نسبت به اهمیت حفظ این میراث فرهنگی برگزار گردید.

ایجاد دبیرخانه زبان مادری

مهدی مهرور، سرپرست فرمانداری کرج، از ایجاد دبیرخانه دائمی زبان مادری با محوریت گویش البرزی خبر داد که با مشارکت مردم و نهادهای فرهنگی فعالیت خواهد کرد..

تولید محتوا و آثار فرهنگی

برنامه‌هایی برای تدوین کتاب‌ها، ضرب‌المثل‌ها، واژه‌نامه‌ها و برگزاری شب‌های شعر به گویش کرجی در دست اجرا است. همچنین تولید فیلم‌های کوتاه با زبان و گویش محلی کرج نیز در دستور کار قرار گرفته است..

پژوهش‌های علمی

مطالعات دانشگاهی

پژوهش‌های متعددی در زمینه گویش کرجی انجام شده است. کتاب «کرج: تاریخ و گویش» نخستین اثر در حوزه زبان‌شناسی است که با رویکرد علمی به مبحث گویش کرجی پرداخته است..

موزه مردم‌شناسی

موزه مردم‌شناسی کرج به عنوان یکی از مراکز پژوهشی در این زمینه، به مطالعه و مستندسازی گویش و فرهنگ بومی کرج می‌پردازد..

اهمیت فرهنگی

گویش کرجی بخش جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی مردم استان البرز است. این گویش حامل بخش عمده‌ای از میراث معنوی، آداب و رسوم، ضرب‌المثل‌ها و فرهنگ عامه این منطقه است..

به گفته مهران رجبی، بازیگر و فعال فرهنگی: «گویش مادری هر فرد، نوستالژیک است و ترجمه واژه نوستالژیک، یعنی درد و دریغ و گذر عمر را می‌توان در این واژه دید. گویش مادری ما، گویشی است که تلخی‌ها را به شیرینی تبدیل کرده است»..

نورالله نریمانی، پژوهشگر گویش و زبان فارسی، معتقد است: «لهجه و گویش کرجی‌ها نشان از ادبیات و فرهنگ غنی و اصیل این استان است»..

نمونه‌هایی از واژگان و ضرب‌المثل‌ها

گویش کرجی دارای واژگان خاص و ضرب‌المثل‌های منحصر به فردی است که نشان‌دهنده غنای فرهنگی این گویش است. برخی از ضرب‌المثل‌های معروف کرجی عبارتند از:

1. «یه کوه باید خراب گده تا یه دره پرگده» (یک کوه باید خراب شود تا یک دره پر شود) - به معنای تحمل سختی‌ها برای رسیدن به هدف
2. «دیگ به دیگ می‌گوت: توبه، توبه، رُخت سیه» (دیگ به دیگ می‌گوید: چقدر سیاه هستی) - معادل ضرب‌المثل «دیگ به دیگ می‌گوید روت سیاه است»
3. «باباره بین، پسره بگیر؛ مادره بین، دختره هاگیر» (پدر را ببین، پسر را انتخاب کن؛ مادر را ببین، دختر را بخواه).

جستارهای وابسته

• استان البرز
• شهرستان کرج
• شهرستان ساوجبلاغ
• شهرستان فردیس
• گویش‌های فارسی-طبری
• زبان مازندرانی
• زبان تاتی ایران
• گویش قصرانی
• گویش ولاترویی
• حبیب برجیان

پیوند به بیرون

• موزه مردم‌شناسی و نسخ خطی کرج
• فرهنگستان زبان و ادب فارسی - زبان‌ها و گویش‌های ایرانی